HET MOLOTOV – VON RIBBENTROP PACT (II)

Op 17 april 1939 bracht de Russische ambassadeur in Berlijn, Merekalov, voor het eerst sinds zijn aanstelling in 1938, een bezoek aan het Duitse Ministerie van Buitenlandse Zaken, en had een onderhoud met de minister van buitenlandse zaken, Ernst von Weizsäcker.

De Rus merkte onder andere op dat ideologische verschillen goede betrekkingen tussen de beide landen niet hoefden te verhinderen. Dat de Russen dit ernstig meenden bleek uit het ontslag op 3 mei van Litvinov, die zich voortdurend had ingespannen voor goede betrekkingen met Engeland en Frankrijk. Hij werd vervangen door Molotov, die ook aanbleef als voorzitter van de Raad van Volkscommissarissen. Het was duidelijk dat Stalin – die zich in een sterke diplomatieke positie bevond, aangezien zowel Duitsland als Engeland en Frankrijk hem nodig hadden en wedijverden om zijn gunst – besloten had toenadering te zoeken tot het land dat tot voor kort als de dodelijke vijand van de Sovjetunie was beschouwd. Ook nu kan nog niet met zekerheid gezegd worden wat de redenen waren voor die plotselinge koerswijziging, want veel archieven in Moskou zijn nog steeds gesloten. Het lijkt echter waarschijnlijk dat Stalin, die de hele kapitalistische wereld als zijn vijand beschouwde, zich er van bewust was dat hij, door een pact met Hitler te sluiten, een oorlog zou ontketenen tussen Engeland, Frankrijk en Polen aan de ene kant en Duitsland en Italië aan de andere kant, en dat dit de grote kapitalistische landen ernstig zou verzwakken. Zodoende zou de Sovjetunie uiteindelijk een gunstige diplomatieke en militaire positie verwerven en zou haar macht naar het westen kunnen uitbreiden, met als gevolg de overwinning van het communisme in het uitgeputte Europa.

Op 31 mei maakte de nieuwe sovjet minister van buitenlandse zaken, tijdens een rede voor de Opperste Sovjet, een voor de westerse mogendheden veelbetekenende opmerking toen hij zei dat zijn land geen willoos werktuig wilde zijn in de handen van andere landen. Maar het bleef niet bij deze waarschuwing alleen. Eind juni werd Sir Robert Vansittart, een hoge ambtenaar bij het Britse Ministerie van Buitenlandse Zaken, door het Duitse verzet tegen Hitler getipt dat er in het geheim hard gewerkt werd aan een nauwere band tussen Duitsland en de Sovjetunie.

Ondertussen sleepten zich in Moskou de onderhandelingen voort tussen, aan de ene kant, de Engelse en Franse ambassadeurs, bijgestaan door William Strang, een speciale afgezant van de Foreign Office, en Molotov aan de andere kant. Op 25 juli gaf men toe aan de Russische eis alvorens tot een politieke overeenkomst te komen reeds een begin te maken met de gesprekken over militaire samenwerking. Pas op 11 augustus arriveerden de militaire missies van de westerse mogendheden in Moskou en de volgende dag begonnen de gesprekken met hoge sovjet militairen.

Maar vanwege de spanning in de relaties tussen Duitsland en de Sovjetunie kwam men niet tot een overeenkomst. Met het oog op de toenemende spanningen met Polen wilden de Duitsers spoed zetten achter een politiek accoord met de Russen, maar Molotov, die zich bewust was van de gunstige positie van de Sovjetunie, weigerde aanvankelijk zich te binden.

Hij wilde het handelsverdrag sluiten, waarover al sinds eind 1938 werd onderhandeld. Op 19 augustus gaven de Duitsers toe en werd een handels- en kredietverdrag gesloten. Mede dankzij een persoonlijk telegram van Hitler aan Stalin, verklaarde de sovjetregering dat zij bereid was op zeer korte termijn Von Ribbentrop te ontvangen om te onderhandelen over een non-agressie pact, dat inmiddels door Molotov was opgesteld.

Op 23 augustus arriveerde Von Ribbentrop in Moskou, waar muziekkorpsen met donderend geweld de Internationale en het Horst Wessel-lied ten gehore brachten en de hakenkruisvlaggen van Nazi-Duitsland en de rode vlaggen met de communistische hamer en sikkel naast elkaar wapperden. Daarna ging hij meteen naar het Kremlin om met Stalin en Molotov te onderhandelen. Diezelfde avond werd volledige overeenstemming bereikt over een non-agressie pact dat in de vroege uren van 24 augustus door beide ministers van buitenlandse zaken werd gesloten. Het zogenoemde Molotov-Von Ribbentrop pact bevatte de volgende punten:

1. Beide partijen beloofden plechtig zich te onthouden van enige daad van geweld of agressie jegens de andere partij;
2. Als de partijen in een oorlog verwikkeld raakten, zouden zij geen hulp verlenen aan de vijand van de andere partij;
3. Het was de partijen verboden zich aan te sluiten bij een verbond dat direct of indirect gericht was tegen de andere partij;
4. Geschillen zouden worden beslecht door overleg en uiteindelijk door arbitrage.
5. De duur van het pact was tien jaar en kon verlengd worden.

Aan deze overeenkomst was een geheim protocol toegevoegd waarvan de inhoud pas aan het eind van de Tweede Wereldoorlog onthuld werd:

1. Oost-Europa werd verdeeld in invloedssferen: Finland, Estland en Letland kwamen onder de invloed van de Sovjetunie; Litouwen en Vilna (toen nog een Poolse stad) kwamen onder de Duitse invloedssfeer;
2. Als Polen van de kaart zou verdwijnen moest dat land verdeeld worden tussen beide partijen. De grens tussen de Duitse en Russische gebieden zou ongeveer langs de rivieren Narev, Weichsel en San lopen;
3. Wat het zuidoostelijke deel van Europa betrof, verklaarde de Sovjetunie dat het belangstelling had voor Bessarabië; Duitsland verklaarde dat het geen politiek belang had in dat deel van Europa.

Op 19 september 1939, toen Polen al grotendeels bezet was door Duitse en Russische troepen, verzocht Molotov de Duitse ambassadeur, Graaf von der Schulenburg, de onderhandelingen te beginnen over een definitieve verdeling van Polen. Overeenkomstig dat verzoek, vertrok Von Ribbentrop, ruim een maand na zijn vorige bezoek, naar Moskou, waar hij op 27 september aankwam. De besprekingen tussen Molotov en Von Ribbentrop resulteerden in een grens- en vriendschapspact. Daarin werd overeengekomen dat de ‘definitieve’ grens van invloedssferen die oorspronkelijk langs de Narev-Weichsel-San liep, naar het oosten verschoven zou worden, langs de rivier de Bug.

In een geheime bijlage werd overeengekomen dat delen van de provincie Warschau en de provincie Lublin binnen de Duitse invloedssfeer zouden komen, terwijl Litouwen, met uitzondering van een klein deel in het zuidwesten van dat land, onder Russische invloed zou komen.

Op 22 juni 1941 gaat de operatie Barbarossa van start. Duitsland valt zonder oorlogsverklaring de Sovjetunie binnen en toen werd het duidelijk dat de verdragen die in augustus en september waren gesloten van nul en gener waarde waren. Na 1989 werd ook in de voormalige Sovjetunie toegegeven dat het sluiten van het non-agressiepact met Duitsland een grote fout was geweest. Het werd zelfs ‘Stalins grootste, misdadige misrekening’ genoemd.

Henk Wolzak