Als Louis van Gaal met zijn ploeg een kampioenschap wint, laat hij de fans scanderen: ‘Wir sind die Besten!’ Op dat moment is dat ook zo. Wie wat langer voetbal volgt, weet dat het nog wel eens op en neer kan gaan met een ploeg. Wie altijd gelooft de beste te zijn komt op een goede dag van een koude kermis thuis. Zowel in christelijk geloof als in voetbal is bescheidenheid een deugd.

Willem Maarten Dekker gaat in zijn artikel (IdW 52/10, oktober 2023) de andere kant op. ‘Waarom ik christen ben: Vanwege de superioriteit van de christelijke beschaving.’ Door die bewoording te kiezen kan hij afstand houden van de nare kanten van de christelijke cultuur, want het gaat hem om het ‘hoogstaande’ van die cultuur. Richting het einde van zijn artikel wordt duidelijk dat Dekker met ‘christelijke cultuur’ de Europese cultuur bedoelt. ‘Dit alles [een lijst mooie dingen uit de Europese cultuur; FdJ] zou er niet zijn geweest als Christus niet in Europa was verkondigd.’ Vanuit zijn perspectief is een goede reden om christen te zijn dus het willen behouden van een christelijk, Europees cultureel erfgoed.

Het valt te verwachten dat een dergelijke stellingname gepaard gaat met een robuuste onderbouwing. Daarom valt het op hoe het artikel van Dekker rust op historisch onjuiste stellingen en op een persoonlijke smaak die als objectief feit wordt gepresenteerd.

Christelijk geloof is niet Europees

Zo stelt Dekker: ‘Het christendom is een religie die in Europa een cultuur tot stand gebracht heeft die van daaruit over een groot deel van de wereld is verspreid.’ Nu heeft christelijk geloof zéker een rol gespeeld in de vorming van de Europese cultuur. Tegelijk waren andere factoren, zoals materiële omstandigheden, voorchristelijke filosofieën en de invloed van de Islam ook van groot belang. De Europese cultuur, met al haar diversiteit, is niet ontstaan in ‘splendid isolation’.

De andere helft van Dekkers stelling is absoluut niet gebaseerd op historische feiten: de verspreiding van het christendom buiten Europa is relatief recent. De verspreiding van het christendom vond eerst buiten Europa plaats. Vanuit een hoek van de Levant, oostwaarts tot in India bijvoorbeeld en zuidwestwaarts tot in Ethiopië. Zo zijn de vroege kloosters en de theologie van Augustinus beide producten van vroege Afrikaanse kerkgemeenschappen.(1) Het idee dat de verspreiding van het christendom vanuit Europa plaatsvond, kan alleen worden geloofd als de vollediger geschiedenis van de orthodoxe traditie buiten beschouwing wordt gelaten.

Dit zijn nog stellingen waar we met boeken en feitenkennis over kunnen discussiëren. Maar Dekker gaat verder. Er is volgens hem: ‘Geen hogere muziek dan die van Bach en Rachmaninov, geen hogere schilderkunst dan Rembrandt en Van Gogh, geen hogere literatuur dan Dostojevski, geen hoger denken dan dat van Augustinus en Hegel.’ Ik zou daar wel wat tegenover willen zetten. In werkelijkheid is er geen hogere muziek dan de Mongoolse keelzang van Alash, geen hogere schilderkunst dan Ndebele huisschilderingen, geen hogere literatuur dan Duizend-en-een-Nacht, geen hogere denker dan Confucius. Als Dekker willekeurige beweringen kan doen, die in feite op niets anders neerkomen dan op zijn persoonlijke smaak, kan ik dat ook. En ik heb gelijk, want Mongoolse keelzang is superieur omdat het dat is.

Kerk van bodem en bloed: de PKN als etnocentrische kerk

Het artikel is dik in grote statements en uiterst dun in onderbouwingen. Maar dat is niet waarom ik deze reactie schrijf. Waar ik de lezers op wil wijzen, is hoe racisme naar voren komt in de theologie die ten grondslag ligt aan het artikel. Om dat te onderbouwen grijp ik naar Dekkers boek Dit broze bestaan.(2)

In dit boek pleit hij in hoofdstuk 15, pagina 240, voor een verbinding tussen kerk en volk. Hij had liever gehad dat de Protestantse Kerk in Nederland een andere naam had: de Nederlandse Protestantse Kerk, want op deze manier zegt de naam iets over de identiteit van die kerk. Wie bij dat volk horen wordt bepaald door de taal die je spreekt en de geschiedenis die je deelt. (236) Aangezien de kerk die Dekker voor ogen heeft bij dat volk hoort, betekent dit in de praktijk dat mensen met een wieg elders slechts onder voorwaarden volwaardig mee kunnen doen met de kerk. Ik zou betogen dat hij hiermee in feite pleit voor een etnocentrische volkskerk. In dit verband spreekt Dekker geregeld in dit hoofdstuk over de verbinding die de kerk heeft met bodem en bloed.

Christelijke beschaving?

In zijn Waagschaal-artikel zet Dekker nóg een stap. Hij verbindt richting het einde van zijn artikel het christelijk geloof rechtstreeks met Europa en noemt alle mooie uitkomsten ervan ‘christelijke beschaving’. Door de lelijke dingen buiten die beschaving te plaatsen staat de weg open om die beschaving superieur te noemen. Dick Boer noemde dit in zijn reactie (IdW 53/1; januari 2024, p. 24) al een ‘bedenkelijk’ idee.

Vanuit het Europese christendom werd kolonisatie gerechtvaardigd (pauselijke bullen uit de jaren 1400) en genocide (de Herero van Namibië, Tasmanië, de Taino van de Caraïben, de inwoners van Banda, etc.) goedgekeurd en werd slavernij geracialiseerd en tot een gigantische handel gemaakt. Men kan stellen dat juist omdat het christelijk geloof niet wordt gezien als een Europees product, het zwaartepunt van het christelijk geloof tegenwoordig ligt in de continenten die het slachtoffer waren van dergelijke Europese wreedheden.

Wie christen is, zoals Dekker hier voorstelt, vanwege de mooie dingen van de Europese cultuur, begeeft zich daarom op zeer glad ijs. In hoeverre is dit cultuurchristendom werkelijk christelijk geloof? Is christelijk geloof dan niet verworden tot een identity marker in een cultuurstrijd? Ayaan Hirsi Ali is het meest zichtbare voorbeeld: zij stelde onlangs dat ze christen werd omdat christelijk geloof een betere brandstof was dan atheïsme in haar strijd tegen Islam en ‘woke’. Als dát christelijk geloof is, geef mijn portie maar aan Fikkie.

Racisme

Dick Boer gebruikte terecht de term ‘bedenkelijk’. Maar ik denk dat we een stap verder moeten gaan. Voor Dekker is christelijk geloof Europees, verbonden met bodem en bloed, en ook nog eens superieur. Het wordt in theologische kringen zelden als fatsoenlijk gezien om het woord ‘racisme’ te gebruiken. Hoe kan ik immers weten hoe collega Dekker omgaat met andere mensen in zijn gemeente? Racisme is echter niet alleen een kwestie van persoonlijke omgang of een aan en uit knop. Racisme hult zich doorgaans in bedekte termen, bewust en onbewust gedrag en kent verschillende verschijningsvormen.

Naar mijn mening was de etnocentrische kerk die Dekker schetst al een kerk die haar roeping niet vervult in een land dat al multicultureel is. Het beschrijven van de witte Nederlander als de norm voor de kerk is naar mijn mening de eerste stap op de racistische ladder.

De volgende stap op die ladder is het superieur verklaren van deze specifieke Europese cultuur. In de onderbouwing van die zogenaamde superioriteit worden de Afrikaanse, Midden-Oosterse en Aziatische bijdragen aan het christelijk geloof weggelaten. Ook is het nodig om weg te kijken van de lelijke kanten van de Europese geschiedenis. De huidige situatie van de wereldwijde kerk – de meerderheid van de christenen woont in Afrika, Azië en Zuid-Amerika – is al helemaal geen gespreksonderwerp.

Als we eerlijk naar de geschiedenis en de huidige situatie van de kerk kijken zou bescheidenheid ons beter passen dan superioriteitsgevoelens. Wir sind nicht die Besten. Racisme is een lelijk woord. Maar wat is racisme anders dan een misplaatst superioriteitsgevoel?

Folkert de Jong

Ds. Folkert de Jong is predikant in Aalten.

(1) Voor een introductie hierin verwijs ik naar Th. C. Oden, How Africa shaped the Christian mind, rediscovering the African seedbed of Western Christianity, Intervarsity Press, Downers Grove, 2007.

(2) Willem Maarten Dekker, Dit broze bestaan, over het geloof in God de Schepper, KokBoekencentrum, Utrecht, 2017.

In de Waagschaal, nr. 8, 17 augustus 2024