Shearith Israel
Shearith Israel
Dit jaar viert de joodse gemeenschap in Amerika, met de oudste synagoge Shearith Israel in New York, haar 350-jarig bestaan. Hoewel veel joden in Amerika zich niet bewust zijn van de vroege voorgeschiedenis, reiken de wortels van de oudste joodse congregatie in de VS inderdaad terug tot het jaar 1654. In de septembermaand van dit jaar zetten de eerste 23 joodse vluchtelingen voet aan wal in Nieuw Amsterdam, dat tot 1664 onder Nederlands bestuur stond. De vluchtelingen, die oorspronkelijk afkomstig waren van het Iberisch schiereiland (waar zij de Inquisitie ontvluchtten) kwamen vanuit Recife, Brazilië naar New York. De provincie Pernambuco op de oostelijke punt van Brazilië stond enkele decennia onder Nederlands bestuur. De West Indische Compagnie onderhield er, onder Johan Maurits, tot de komst van de Portugezen een plantagegebied en een handelscentrum. In de handelsonderneming investeerde onder andere een groep Spaanse en Portugese joden uit Amsterdam.
De Portugezen die de Hollanders uit Brazilië verdreven stonden geen jodendom toe, waarop een deel van de joodse bevolking terugkeerde naar Holland, een ander deel zich vestigde in het Caribische gebied en een ongelukkig 23-tal hun schip gekaapt zag door Spaanse piraten. Het schip werd bevrijd door een Frans schip dat op weg was naar Nieuw Amsterdam. De kapitein van dit schip liet zijn ‘vangst’ echter evenmin zomaar gaan. Er moest eerst een flinke som losgeld betaald worden. Zo belandde het jodendom in Amerika!
Naar goed Hollands recht van tolerantie en vrijheid van geweten vonden de joden uit Recife in 1654 daadwerkelijk onderdak in Nieuw Amsterdam. Gouverneur-generaal Peter Stuyvesant, die bekend stond om zijn houten been en humeurig tempament en monarchisch bestuur, was evenwel niet gecharmeerd van hun komst. Hij stond hen ook niet toe een synagoge te bouwen. Dit was pas later mogelijk, onder Engels bestuur, toen Nieuw Amsterdam omgedoopt was in New York. Stuyvesant probeerde de joden uit Nieuw Amsterdam te verdrijven. Zij bevochtten evenwel hun rechten, bij monde van Abraham de Lucena en Salvador Dandrada, met een beroep op de Hollandse constitutie van 1579, die vrijheid van godsdienst garandeerde. De joodse kooplui van Amsterdam voerden eveneens druk uit op Den Haag, waarop Stuyvesant te verstaan gegeven werd de joden in Nieuw Amsterdam dezelfde rechten toe te kennen en verantwoordlijkheden te geven als alle andere burgers. Een van de argumenten daarbij was, dat met de aanwezigheid van deze groep aanzienlijke investeringen in de West Indische Compagnie gemoeid waren…
Al met al vocht de kleine joodse minderheid in Nieuw Amsterdam de eerste ‘civil war’ op het Amerikaanse continent uit, waarvan er nog vele zouden volgen. En Manhattan zou vanaf het begin, naar het Hollandse ideaal van tolerantie, openheid en vrij handelsverkeer, eenzelfde ‘melting-pot’ zijn als de Republiek in de 17e eeuw. Steden als Leiden, Amsterdam en Haarlem herbergden grote minderheidsgroepen en tal van vluchtelingen en dissidenten elders uit Europa. New York zou, de eeuwen door, eenzelfde toevluchtshaven worden. De Engelsen stonden er overigens de oprichting van een synagoge ook pas toe nadat dit recht aan de doopsgezinde, katholieke en Quakerse gemeenschap was toegekend. In 1791 garandeerde de Amerkaanse Bill of Rights definitief vrijheid van godsdienst.
De gunstige handelsmogelijkheden trokken na 1654 ook andere Hollandse joden van Portugese en Spaanse afkomst naar New York. In 1730 werd een oude hopmolen omgebouwd tot synagoge, die op de zevende dag van Pesach werd ingewijd onder de naam ‘Shearith Jacob’: het ‘overblijfsel’ van Jacob. Deze naam, die later veranderde in Shearith Israel, stamt uit de Profeten, als belofte van hoop voor de (heilige) ‘rest’ van Juda na de Babylonische ballingschap. Shearith Israel zou 171 jaar de enige joodse congregatie in New York blijven; wel ontstonden zustergemeenten in Philadelphia, Charleston, Savannah en Newport.
De huidige, rijk versierde en fraai gestoffeerde synagoge in de Upper West Side van Manhatten (West 70th Street) is het vijfde gebouw van Shearith Israel. Aan deze synagoge, opgetrokken in classisistische stijl en ingericht naar het voorbeeld van de moedersynagoge in Amsterdam, ontbreekt het aan weinig. De wanden en trappen zijn van marmer in verschillende kleuren, de lampen van zilver en de deuren van de centrale ark van goud. Ze worden geflankeerd door korinthische zuilen en overdekt door een timpaan, waarop de tafels van Mozes rusten. Samen met de rijk versierde daklijsten en het fraaie plafond geeft het geheel eerder de indruk van een museum.
Een museum is Shearith Israel echter allerminst. Het is de thuisbasis van een bloeiende joodse gemeenschap en de bakermat van een rijke liturgische traditie. De hechte band met de Sefardische synagogen in Londen en Amsterdam was lange tijd een van de levensaders van Shearith Israel. Ongeveer de helft van de 600 joodse families die nu de congregatie vormen, is Sefardisch. De meeste van hen zijn niet uit het Westen afkomstig, maar uit het Midden Oosten en Noord Afrika.
In 1683 werd met de Chatham Square Cemetery de (oudste) joodse begraafplaats in downtown New York in gebruik genomen. Hier worden op Memorial Day nog altijd vlaggen gezet bij de graven van de joodse strijders in de Ameriakaanse Revolutie, die in 1776 leidde tot de afwerping van het Engelse koloniale bestuur en het ontstaan van de Verenigde Staten. De meeste joden steunden de patriottistische opstand tegen de Engelse overheersing. Zo vocht onder andere Isaac Franks onder generaal Georg Washington, de latere eerste president van de USA. Anderen, zoals Haym Salomon, ondersteunden de revolutie financieel.
In historisch opzicht vormt de joodse gemeenschap van Shearith Israel (met Amsterdam op de achtergrond) de bakermat van het Amerikaanse jodendom. Verreweg de meeste joden kwamen echter pas na de pogroms in de 19e (vanaf 1881 groeide de joodse populatie van 250.000 naar 4 miljoen) en de holocaust in de 20e eeuw naar New York. De huidige joodse gemeenschap in New York bestaat telt 800.000 joden, met een grote concentratie in Brooklyn. Dit is 15% van de stadsbevolking (dit was 29%; in heel Amerika wonen 5,8 miljoen joden, tegen 4,6 miljoen in Israel. In Frankrijk zijn 600.000 joden, waarvan meer dan de helft in Parijs; Londen telt 200.000 joden, minder dan de helft van het aantal in Miami en Los Angelos, en evenveel als in Buenos Aires).
De ‘strikte’ Mokums-sefardische orthodoxie en liturgie uit de begintijd van Shearith Israel werd op Amerikaanse bodem al snel minder strikt gevolgd, als bleven de vieringen traditioneel. Later deed de Reform-beweging haar invloed gelden. Van nog grotere invloed was de instroom van Askenazische joden uit Engeland, Duitsland en Nederland. Zij werden volledig in de oorspronkelijke Sefaridische gemeenschap opgenomen. Wederzijdse huwelijken verstevigden de eenheid. In de tegenwoordige liturgie van Shearit Israel zijn zowel Sefardische als Askenazische elementen opgenomen. Daarbij domineren de Sefardische, vanwege de historische achtergrond en hun esthetische, liturgische en spirituele rijkdom. De Westerse Sefardim beschouwden zichzelf overigens vaak als de aristocratische elite van het jodendom. Nog altijd is de sfeer in Shearith Israel eerder formeel dan familiair, al legt men zich toe op congenialiteit en gastvrijheid.
In 1825 trad een groep uit de synagoge van Shearith Israel, om onder de naam B’nai Jeshurun (kinderen van het recht) een nieuwe joodse gemeenschap te vormen. Deze nieuwe gemeenschap, die haar synagoge in hetzelfde stadsdeel van New York heeft, werd de laatste decennia sterk vanuit Argentinië ondersteund en houdt de erfenis van rabbi Abraham Joshua Heschel, die lange tijd aan het Jewish Theological Seminary in New York verbonden was, levendig in ere (B’nai Jeshurun groeide de laatste jaren zo sterk, dat voor de sabbatsvieringen uitgeweken moest worden naar een presbyteriaans kerkgebouw; dit was met de ‘low church’ gemeenschap van deze synagoge geen probleem).
De synagoge van Shearith Israel telde in haar bestaan tal van illustere leden, waaronder Harmon Hendricks, de grondlegger van de koperindustrie in Amerika en Annie Nathan Meyers, die het Barnard College stichtte (de vrouwenuniversiteit van New York). Veel leden waren maatschappelijk en sociaal actief op allerlei gebied, onder andere voor de bescherming van de rechten van immigranten. De rabbijnen droegen lange tijd een toga en werden tot voor kort met ‘minister’ aangesproken. Tijdens de vieringen draagt iedereen die een functie heeft een gewaad, van de koster tot de voorzitter van het synagogebestuur. De jongste rabbi van de synagoge, de 35-jarige Marc D. Angel, is pas de achtste voorganger vanaf rabbi Gershom Mendes Seixas in 1768, de vormgever van het Amerikaanse rabbinaat en woordvoerder van de joodse gemeenschap in zijn tijd. Hij steunde de Amerikaanse revolutie en was betrokken bij de oprichting van de Columbia Universiteit, die dit jaar 250 jaar bestaat (Dwight Eisenhower was hier rector magnificus).
Bij de viering van het 350-jarige bestaan van Shearith Israel wordt ook breder stil gestaan bij de joodse bijdrage aan de bloei van de Amerikaanse samenleving. Zo was een kwart van alle Amerikaanse winnaars van de Nobelprijs, waaronder Albert Einstein, van joodse afkomst. In 1841 werd David Levy Yulee in Florida de eerste joodse gouverneur en afgevaardigde in het Congress, in 1906 Oscar Straus de eerste joodse minister in het kabinet van Theodore Roosevelt (later gevolgd door o.a. Henry Kissinger), en in 2000 was Joseph Liebermann de eerste joodse presidentiële ‘running mate’ van Al Gore. Als voorganger van Rudolph Giuliani was Edward I. Koch drie termijnen lang de joodse ‘mayor’ van New York, voorafgegaan in 1973 door de eerste joodse burgemeester, Abraham Beame. Ook de huidige burgemeester, Michael Bloomberg is joods.
Na het stroeve begin onder Hollandse vlag is de aanwezigheid van het jodendom in Amerika tot bloei gekomen op een wijze die in haar lengte en breedte van 350 ononderbroken jaren alleen in de Spaanse diasporie van de vroege Middeleeuwen een parallel vindt. Bovendien wordt de staat Israël tot op de huidige dag voor een belangrijk deel vanuit Amerika (Washington) en New York (Veiligheidsraad) overeind gehouden; politiek, militair, ideologisch en economisch.
T.G. van der Linden