TOESPRAAK TOT DE HOOFDEN

Klas 5 vwo heeft op het programma Nederlandse taal en literatuur van januari 2009 een bespreking staan van de roman Max Havelaar.

We horen de meningen van Batavus Droogstoppel, we staan stil bij de schrijnende eentonigheid van Saïdjah en Adinda, en bij het optreden van de assistent-resident. De actualiteit brengt op deze 20ste januari 2009 twee zaken bij elkaar. Enerzijds de verplichting om Havelaars Toespraak tot de Hoofden van Lebak goed te lezen, anderzijds de wil om Barack Obama’s inaugurele toespraak mee te beleven die gericht is tot het Amerikaanse volk en de leiders van de wereld.

We leggen de voordrachten naast elkaar. Wat levert een vergelijking op? Aandacht voor twee overeenkomsten.

De eerste overeenkomst is een appèl. Obama spreekt over wat Amerika groot maakt. ‘In reaffirming the greatness of our nation, we understand that greatness is never a given. It must be earned.’

De boodschap is dubbel. Aan de uitstekende positie van Amerika behoeft niemand te twijfelen. En toch… ook de nieuwe generatie dient die vooraanstaande positie opnieuw te verdienen. Obama roept daartoe op.
Max Havelaar zet in zijn toespraak een soortgelijke gedachte in. Een van de markantste aforismen die hij formuleert is in de Nederlandse taal bijna spreekwoordelijk geworden. Havelaar zegt met de stijlfiguur van een chiasme:

“Want niet in het snyden der padi is de vreugde, de vreugde is in het snyden der padi die men geplant heeft.”

Wie de zware moeite neemt om een sawah vol te poten met rijstscheuten en het verdient te oogsten, die verdient de vreugde van het leven. Deze tekst van Multatuli heeft Oosterse allure. De metafoor, ontleend aan de agrarische cultuur, spreekt tot de verbeelding. Geef de arbeider loon naar werken.

In beide gevallen doen de redenaars een beroep op de toehoorders om zich – rechtvaardig, authentiek – in te zetten en zelf door arbeid te verwerven wat waardevol is.

Een tweede overeenkomst vinden we in het citeren van Heilige Schriften. Havelaar spreekt in de trant van de koran. Als citaten hoort men hem zeggen: ‘Allah heeft den arme lief, en geeft rykdom aan wie hy beproeven wil.’

Obama citeert het Nieuwe Testament. ‘The time has come to set aside childish things.’

Amerika, gedraag je volwassen. ‘Toen ik een kind was, overlegde ik als een kind, gedroeg ik me als een kind. Nu ik volwassen ben leg ik af wat des kinds is.’ Zo de brief van de apostel Paulus aan de Corinthiërs (1 Cor. 13).

Op het punt van deze citaten valt ook een verschil op. Havelaar spreekt in het Maleis tot de Hoofden en citeert uit hun eigen gekende boeken. Obama’s verwijzing naar Paulus werd naar alle waarschijnlijkheid niet door veel mensen begrepen.

‘President Obama’s speech was rich in historical, literary, and biblical references, lending meaning, resonance and emotional weight to his words. Yet these allusions were almost certainly unfamiliar to many of those watching.’ Zo het commentaar vanuit de kringen van E.D. Hirsch, de auteur van What every American needs to know.

De aandacht voor twee overeenkomsten leidt zo tot het aanwijzen van een kwalitatief verschil in de ontvangst van de toespraken. Havelaar betoont zich een groot communicator die tot in de ziel van de toehoorders doordringt, Obama neemt zijn publiek mee in de sensatie van het moment, terwijl zijn bijbelse verwijzingen nalaten effect te sorteren, er zijn grenzen aan zijn symboliek.

André van Dijk

Maastricht, Sint-Maartenscollege

Common knowledge. The Newsletter 23 january 2008 “We will achieve a just and prosperous society only when our schools ensure that everyone commands enough shared knowledge to communicate effectively with everyone else.” — E.D. Hirsch, Jr., The Schools We Need and Why We Don’t Have Them