COMMENTAAR (BARMEN 2009)

Het is 75 jaar geleden dat de Theologische Verklaring van Barmen tot stand kwam. Deze verklaring zou hét theologische manifest worden van de zogenaamde Belijdende Kerk die zich organiseerde tegen de ‘Duitse christenen’ die in Hitler Gods geliefde Führer zagen. Op een bijeenkomst van 29-31 mei 1934 in Barmen (Wuppertal) werd deze verklaring op papier gezet door de (politiek zeer conservatieve) Lutheraan Asmussen en met name de (politiek vooruitstrevende) reformierte Karl Barth. In dit ‘monsterverbond’ lag haar kracht en betekenis.

De PKN heeft deze Verklaring opgenomen in haar belijdenisgeschriften; niet als een nieuw belijdenisgeschrift, wel als een geschrift waaraan zij haar belijden in de huidige tijden heeft te oriënteren. Deed zij er goed aan dit geschrift tot het hare te maken? Twee misverstanden liggen op de loer.

In de eerste plaats zou dit document gelezen kunnen worden als een exemplarisch staaltje van christelijk verzet tegen iedere vorm van dictatuur. Het zou me niet verbazen als de meeste mensen haar zo lezen of zouden willen lezen: hier wordt reeds proleptisch de theologische wijsheid verwoord dat God alleen gedijt binnen de westerse democratieën. Echter: niet de dictatuur maar de ‘totaalstaat’ wordt in Barmen afgewezen. Ik pleit dus tegen de annexatie van de Verklaring van Barmen vanuit de vanzelfsprekende naoorlogse overwinning van de westerse democratieën tot een in wezen anti-dictatoriaal geschrift. Het is bekend dat ook nazi’s de Verklaring hebben ondertekend vanuit theologische motieven. De kritiek is veel pijnlijker.

Het tweede misverstand is dat we blij zouden moeten zijn met deze Verklaring als belijdenisgeschrift van de PKN, omdat daaruit toch een grote erkenning spreekt van de theologie van Karl Barth. Heel die theologische concentratie dat Jezus Christus is ‘het ene Woord van God, dat wij te horen, dat wij in leven en in sterven te vertrouwen en te gehoorzamen hebben’ (stelling 1), die zo typisch barthiaans aandoet, staat dan toch maar mooi in onze officiële papieren! Welnu, deze ‘overwinning’ doet denken aan de invoer van de meest democratische grondwet ter wereld in de Sovjet-Unie in de jaren dertig. Wie de Barmer Thesen aanhangt als vorm van rechtzinnige theologie buiten de context van 1934 gaat voorbij aan het eenmalige, offensieve karakter van deze theologie. Ik pleit dus tegen elk bewust of onbewust misbruik van de Verklaring als een bewijs van de barthiaanse rechtzinnigheid. Het leidt alleen maar tot een vervlakking en veralgemenisering van deze stellingen, en van de theologie van Barth trouwens eveneens.

Niet zozeer om Hitler of het Derde Rijk ging het in Barmen, maar om het verraad aan Jezus Christus van de eigen broeders en zusters. Anders dan in de reformatie-tijd werd in deze geloofsbelijdenis niet de koning of vorst, dus de overheid, aangesproken, maar de eigen kerk. Zij was het adressaat! Wie zich dus wil oriënteren aan Barmen moet wel weten wat hij doet: hij zoekt de strijd met zijn mede-broeders en zusters omdat in hun geloof niet Jezus Christus alleen, maar ‘nog andere gebeurtenissen en machten, gestalten en waarheden’ als Gods openbaring worden aangehangen. En zou dat in onze dagen niet juist de westerse democratie, de gelijkwaardigheid van alle mensen, onze psyche of de vrije markt zijn? Zo pijnlijk is Barmen, en anders kun je er beter over zwijgen.

WtB