Noten

I. Karl Barth, Reformation als Entscheidung, Theologische Existenz heute Heft 3, 1933, Chr.Kaiser Verlag, München S.3-24.

II. Eberhard Busch , Karl Barths Lebenslauf, Chr.Kaiser Verlag, S.243, afgekort EB

III. Van het standpunt van de ‘Duitse christenen’ geeft Wilken Veen in Collaboratie en Onderwerping, diss.1991 UVA (afgekort VCO) de volgende typering van Emanuel Hirsch: ‘Wil de evangelische kerk in een werkelijk innige verbondenheid met het Duitse volk, zoals die nu (1933) wordt, het evangelie verkondigen, dan moet ze zich plaatsen in de ‘Schicksalsring’ van de nationaal-socialistische beweging als haar natuurlijke bodem. Doet ze dat niet, dan wordt ze iets vreemds en anders en de natuurlijke voorwaarde voor het spreken en horen van het evangelie in de verkondiging gaat voor haar verloren’. VCO 215

IV. Bij deze verkiezingen krijgen de Duitse christenen een overweldigende meerderheid van ongeveer 70% van de stemmen, mede dank zij Hitlers radiotoespraak op de vooravond van de verkiezingen , zie VCO 286-289.

V. idem 427, 428.

VI Barth: Wer glaubt, flieht nicht. Luther: Wer glaubt, fleucht nicht. Züricher bijbel: Wer glaubt wird nicht zu Schanden. Buber: wer vertraut, wird nichts beschleunigen wollen. Staten Vert: wie gelooft, die zal niet haasten. NBG:hij die gelooft, haast niet.

VII. Thomas Carlyle (1795-1881) Onder invloed van de Romantiek duidt Carlyle het geschiedenisproces als een langzame rhytmische opwaartse ontwikkeling van de mensheid, waarin zich de idee van het goddelijke verwerkelijkt.

VIII. Meister Eckhart, dominicaan geboren plus minus 1260. Bekend om zijn mystieke leer die neoplatoonse trekken vertoont; Seuse (Suso Heinrich) geb.1295, leerling van Eckhart in Keulen; Johannes Tauler (1300-1361) studeerde waarschijnlijk eveneens bij Meester Eckhart in Keulen. Bekend om zijn leer van de zielegrond, die ruimte laat voor de inwoning van het ongeschapen licht.

IX. ‘Fällt der Mantel, so muss der Herzog nach’, uit: Schillers Verschwörung des Fiesco (1783) Hier is bedoeld: alleen de schijn bestaat dan nog.

X. Bekend is Sempach , stadje in het Zwitserse kanton Luzern, om de overwinning die 1300 Zwitsers op 9 juli 1386 behaalden op 2000 Oostenrijkers; het is het begin van de vernietiging van de Oostenrijkse heerschappij in Zwitserland.

XI. Het citaat is afkomstig uit de supplex exhortatio ad Caesarum Carolum quintum uit 1543. Het gaat daarbij om een geschrift waarin Calvijn, op verzoek van Bucer, met het oog op de komende rijksdag die in februari 1544 in Speyer gehouden zal worden, een ootmoedige aansporing richt tot de keizer om met de vorsten de hervorming der kerk ter hand te nemen. Het geschrift, dat behalve in het Latijn ook al snel in het Frans is verschenen, is te vinden in CO VI, 435-534 (Rinse Reeling Brouwer).