HANS WERKMAN, BIJEEN MET MAN EN MUIS

Ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag verscheen begin dit jaar een bundel van Hans Werkman met artikelen over en interviews met bekende schrijvers: Bijeen met man en muis. Ervaringen met Ida Gerhardt, Gerrit Achterberg, Guillaume van der Graft, Jan Wolkers, Jan Siebelink, Oek de Jong en anderen. De titel is een citaat uit een gedicht van Gerrit Achterberg.

Hans Werkman is al sinds 1974 literatuurcriticus van het Nederlands Dagblad. Hij was leraar Nederlands in Zutphen en Barneveld. Hij groeide op in Uithuizermeeden waar zijn vader schoenmaker was. Willem de Mérode is in dat dorp onderwijzer geweest, vandaar zijn interesse in hem.

Werkman heeft een ongelooflijk aantal boeken geschreven. Onder andere de bekende biografie van Willem de Mérode en een van diens vader. Op zijn biografie van J.K.van Eerbeek is hij in 2004 gepromoveerd. Daarnaast schreef hij romans, gedichten en kinderboeken, en stelde tal van bloemlezingen samen, meestal van gedichten. ‘Door zijn beschouwend werk is Werkman min of meer het gezicht van de protestants-christelijke literatuur’, las ik op internet. Het is verbazingwekkend hoe hij, zoals ook uit het boek Bijeen met man en muis blijkt, de literatuur bijhoudt, en bepaald niet alleen de christelijke. Hij heeft een brede visie en is zeker niet voor ‘censuur’, al wijst hij sommige boeken af, zoals Hokwerda’s Kind van Oek de Jong, omdat daarin erg plat en veel over liefdeloze seksualiteit wordt geschreven: ‘Hij heeft zijn personages uit enkel lichaam in elkaar gezet’. Dat hij Maarten ’t Hart las en zelfs een boek over hem schreef, werd hem door de lezers van het Nederlands Dagblad niet in dank afgenomen, maar dat deerde hem niet. Hij is een blijmoedig en ruimdenkend christen, lid van de vrijgemaakt-gereformeerde kerk.

Voor de lezers van In de Waagschaal is Bijeen met man en muis een belangwekkend boek. Werkman geeft onder andere een gesprek weer met Willem Barnard/Guillaume van de Graft, en schrijft een introductie op diens werk. Hij heeft ook jaren geleden gesproken met Jan Willem Schulte Nordholt, onder andere over ‘de Pietersberg’ waar de Psalmen werden herdicht: ‘daar hebben we heerlijke, heerlijke jaren gehad’. Hij schrijft een schrijnend verhaal, Muus Jacobse en de kleine Anno, over de dood van Anno, het zoontje van twee jaar van Muus Jacobse, (schuilnaam van Klaas Heeroma), die eigenlijk nooit over de dood van het kereltje heen is gekomen. Hoe kan het ook. Hij, Muus Jacobse, heeft tal van gedichten aan de dood van Anno gewijd. Dit stuk had ik al in het uitstekende Christelijk Literair Tijdschrift Liter gelezen.
Werkman sprak met Jan Siebelink, ‘toen hij nog niet beroemd was’, en bespreekt in een ander stuk het inmiddels beroemde Knielen op een bed violen. Hij heeft ook een gesprekje gehad met Leo Vroman en zijn vrouw Tineke.

Zijn boekje over Ida Gerhardt, Uren met Ida Gerhardt, dat meteen na haar dood verscheen, heeft hij ingekort. Destijds werd er, mijns inziens ten onrechte, verontwaardigd op gereageerd door fervente bewonderaars. Het artikel heet nu: Uurtjes met Ida Gerhardt. Het is een heel boeiend stuk over die onvervaarde en in wezen zo angstige vrouw. Ook over de kerstgedichten van Willem de Mérode schrijft Werkman een mooi artikel: O Kind, gewikkeld in een doodenlaken. En verder onder andere over de jonge Jan Wolkers, ook, waarderend, over het boek Inktvis van Oek de Jong en over Harry Mulisch.

Hij weet heel veel over Achterberg en schrijft enkele stukken over hem en zijn werk, te beginnen met het zeer leesbare Daar woonden wij bijeen met man en muis. Een dagtocht in het spoor van Gerrit Achterberg. In een lang artikel Achterberg tussen de protestanten. Een aantal bouwstenen voor een nieuwe Achterberg-biografie, noemt hij hem terecht een christen, maar dat mag van zijn biograaf Hazeu eigenlijk niet! Ook het blad Opwaartsche Wegen, het bekende christelijk literaire blad van lang geleden, werd door Hazeu afgedaan als een door en door christelijk en dus achterlijk blad.

Onlangs schreef ik voor het blad Boekenpost een artikel over de dichteres en schrijfster Lidy van Eijsselsteijn (1904-1986), die destijds in christelijke kringen hoog gewaardeerd werd, onder andere door J.van Doorne en door E.L.Smelik. Zij won prijzen als ze werk inzond onder pseudoniem, maar heette verder onder niet-christenen ‘dat christelijke dichteresje’, terwijl ze echt heel mooie gedichten schreef, de meeste niet specifiek christelijk. En helaas is het nog steeds zo dat christelijke dichters niet meetellen. Willem Barnard/Guillaume van der Graft had natuurlijk allang de P.C.Hooftprijs moeten krijgen. Dat vindt Werkman ook. Ik erger me ook dood aan het feit dat intellectuelen als Rudy Kousbroek zo’n bekrompen idee hebben over christenen. En wat Maarten ’t Hart, in de NRC nota bene, in een aantal artikelen uitgekraamd heeft over teksten in de bijbel die elkaar tegenspreken, haha, vind ik onbeschrijflijk dom.

Van Hans Werkman las ik ook de bundel Wachten bij Brug 8. Dit boek verscheen in 2007 en behelst een keuze van 52 stukken uit zijn rubriek ‘Lettergrepen’ die verschenen (en verschijnen) in het Nederlands Dagblad. Het zijn buitengewoon leesbare en vaak erg geestige stukken, over Jan Mankes en over Herman de Coninck, over bezoeken aan Zuid-Afrika en over de begrafenis van Ida Gerhardt. Ook over zijn gemengde gevoelens bij zijn eigen promotie, over het graf van Jacqueline van der Waals en over ‘onzedelijke benen’ en zo kan ik nog wel even doorgaan. Hij beschrijft erg aardig hoe Maarten ’t Hart aan de vleugel, samen met Maarten Biesheuvel ‘Beveel gerust uw wegen’ zingt, op een literaire avond. ‘Als ze klaar zijn is er geen vleug van spotternij bij hen te ontdekken, hoogstens de glimlach van de nostalgie. Onbegrip (van de luisteraars) hangt zwaar tegen de hanebalken.’

Nog een citaat uit dit boek van Werkman: ‘Geloven kent eb en vloed: eindeloos wegvloeien en weer terugkeren.’
Van harte aanbevolen, beide aanstekelijk en helder geschreven bundels.

Laura Reedijk-Boersma

Hans Werkman, Bijeen met man en muis, EON pers 2009
Hans Werkman, Wachten bij Brug 8, Mozaïek 2007