ATHEÏSME IN DE KERK

Het door ds Klaas Hendrikse gepubliceerde boekje over de niet bestaande God roept veel reacties op. Dat is terecht. De vraag waarom het gaat is het waard. Hoe spreken wij over God? De kerk zit met het boekje in haar maag. Tijdens de Synode vergadering merkt de scriba ds Bas Plaisier het volgende over het boekje op:

‘Als een predikant dan net doet alsof het bij het “bestaan van God” over een leerstuk gaat dat bij het oud vuil kan, en dat het er niet toedoet om te geloven of God er is, dan raakt ons dat. Als hij daarbij ook stelt dat hij een predikant zonder geloof in God is, treft ons dat natuurlijk ook en doet ons pijn. Ook omdat velen binnen en buiten de kerk hierdoor in verwarring raken: hen staat geen theologisch concept over het z.g. bestaan van God ter beschikking: zij horen alleen dat God er niet is en dat Hij een verzinsel is. Dit brengt verwarring en geen verlichting.’

In Trouw van 27 december 2007 reageert ook de preses van de Synode, daartoe uitgedaagd door de redactie van Trouw: ‘Wanneer dominees zich atheïst gaan noemen, begrijpt niemand meer waar het in de kerk echt om gaat. Mijn inzet als preses van de PKN is te voorkomen dat de landelijke kerk zó neergezet wordt dat er slechts een karikatuur vanoverblijft.’ (ds G. de Fijter, preses PKNsynode in Trouw, 27 december 2007)
Daarnaast zijn er ook positieve geluiden te horen. Opvallend is dat die vooral komen van theologen die door Barth, Miskotte en/of Ter Schegget beïnvloed zijn. Zij herkennen in de titel van het boekje van Hendrikse een echo van wat deze voorgangers leerden. Zo schrijft Wilken Veen in Ophef opvallend positief over Hendrikse. Hij noemt hem iemand die als één van de weinigen, Bonhoeffer serieus neemt. Hij probeert als ‘atheïst te leven, alsob es keine Gott gäbe’ (2007,nr. 4). Wel is Veen niet helemaal zeker er van of het atheïsme van Hendrikse wel helemaal gelijk is aan dat van iemand als bijv. Ter Schegget. Hij vraagt zich af of bij Hendrikse de God-die-niet-bestaat niet deel uitmaakt van de religie, terwijl bij Ter Schegget de God-die-niet-bestaat het protest tegen de religie uitdrukt.

Aan het gesprek in de kerk over de door Hendrikse opgeworpen vragen, wil In de Waagschaal een bijdrage leveren. In dit nummer treft u vier reacties aan predikanten. A. de Lange is predikant te Hardenberg, J. van den Herik te Drachten, P. van Veldhuizen te Hendrik Ido Ambacht en H. Pals te Doesburg. Hendrikse is uiteraard gevraagd te reageren. Hij was daar voor dit nummer niet voor in de gelegenheid. Wellicht komt zijn reactie nog.

Hendrikse noemt zich zelf een a-theistische dominee. Ik zelf moest bij die term denken aan het gesprek dat Barth met Feuerbach voert. In zijn onvolprezen Barth-boek ‘Die grosse Leidenschaft’ vat Busch dat gesprek samen (S. 65 ev). Door Feuerbach is de theologie ontmaskerd. Er wordt wel gesproken over God, maar in werkelijkheid gaat het over de mens. Dit spreken over God kan twee vormen hebben: een theïstische en een a-theïstische. In het eerste geval is God de ‘überlegene’ in het tweede geval de ‘im Menschen gegenwärtige’ (S.65) Beide vormen verdragen elkaar niet. De atheist bestrijdt de theist en omgekeerd. God bestaat versus God bestaat niet.

Voor Barth zijn beide positie als theoloog onmogelijk. Hij pleit er voor dat de mens en dus ook de theoloog zich laat aanspreken door God zelf. Daar dient begonnen te worden, bij het ‘göttliche Gegenüber’. Dat is geen positie die een theoloog inneemt. Wie dat doet spreekt daarmee uit, dat hij juist niet aangesproken is. Wie evenwel door dit vreemde Tegenover aangesproken wordt, overstijgt het theisme en het a-theïsme. Hij is kritischer dan de theïst. Dat zelfde geldt ook ten opzichte van de a-theïst.

Het is de vraag of Hendrikse met zijn a-theisme dit radikale a-theïsme van Barth bedoelt. Blijft hij toch niet de a-theïst die zich met verve tegen de theïst verzet? Spreekt hij over de God die ons tegenover is, of spreekt hij toch over God als de kracht die uiteindelijk in onszelf gevonden wordt? Kortom vragen die er toe doen.

At Polhuis

Klaas Hendrikse, Geloven in een God die niet bestaat, manifest van een atheïstische dominee. Uitgever: Nieuw Amsterdam. ISBN: 9789046803080