In een nummer over 1914 mag Bart de Ligt niet ontbreken. In de terugblikken gaat het vooral om de verschrikkingen van de oorlog en de moed van de soldaten op de slagvelden. Terecht. Deze oorlog heeft diepe sporen nagelaten in Europa. Tot op de dag van vandaag zijn die ook nu nog na 100 jaar na te trekken. Dat geldt ook voor een onderbelicht aspect: het verzet tegen deze oorlog. De naam die er in Nederland bij hoort is die van Bart de Ligt.
Wie was hij? Waaruit bestond zijn verzet en wat was de onderbouwing daarvan? Dat zijn de vragen waarop ik in dit artikel kort de antwoorden probeer te formuleren. Wie daar van kennis neemt, begrijpt vanzelf waarom hij ook nu nog voor kerk en gelovigen van belang is.

Wie is hij?
Bart de Ligt leefde van 1883-1938. Zijn leven valt in twee perioden uiteen. Tot 1919 schrijft hij als Christen. Hij is van 1910-1916 predikant in Nuenen. Hij is o.a. actief als christen-socialist. In 1919 neemt hij afscheid van de kerk en het geloof. Hij noemt zichzelf geen Christen meer. Hij is dan actief in de anarchistische beweging; vrije, autonome men-sen.
In dit artikel gaat het om zijn activiteiten in de eerste periode van zijn leven en met name om de activiteiten in het begin van de Wereldoorlog. Hij is dan predikant in Nuenen.

Het verzet van Bart de Ligt
Op 28 juli 1914 begint de Eerste Wereldoorlog. Nederland wil neutraal blijven en probeert dat door op grote schaal te mobiliseren. Op 31 juli wordt een derde van de mannelijke bevolking tussen de 17 en 40 jaar opgeroepen. Om deze mobilisatie te kunnen betalen komt op 3 augustus de Tweede Kamer bij een om het daartoe strekkende wetsvoorstel te behandelen. Het wordt met steun van de SDAP aangenomen.
Op deze 3e augustus stelt De Ligt met anderen een manifest op: De Schuld der Kerken. Dit manifest wordt op 7 au-gustus gepubliceerd. Het is een fel protest tegen de oorlog en de medeverantwoordelijkheid van de kerken. De reactie van de NH-kerk laat niet lang op zich wachten. De Synode besluit in oktober om hem onder het opzicht te plaatsen. Dat weerhoudt De Ligt niet om in preken en geschriften zijn kritiek te blijven uiten.
In juni 1915 volgt de volgende aanvaring. De Ligt komt ondertussen actief op voor het dienstweigeren. Nieuw in zijn dagen en dwars ingaand tegen de hoofdstroming in kerk en samenleving, die juist versterking van het leger wilde door het invoeren van een algemene dienstplicht. In een ‘Acte voor Consciëntievrijheid’ pleiten De Licht en anderen voor gewetensvrijheid. Voor deze gewetensvrijheid diende de kerk op te komen als uiting van het geloof in Jezus Christus. Dat leidde tot de verbanning van De Ligt uit het gemobiliseerde Zuiden, waar hij predikant was. De Synode bespreekt De Ligts standpunt en distantieert zich er van.
Zijn verbanning weerhoudt De Ligt niet om actief te blijven in het verzet tegen de oorlog. Kern van dat verzet blijft zijn inzet voor het dienstweigeren. In september 1915 verschijnt het ‘Dienstweigeringsmanifest’. De Ligt is één van de auteurs. Dienstweigeren is de norm. Dienstweigeraars zijn de getuigen van de humaniteit die door de oorlog ge-schonden wordt. In het dienstweigeren gaan zij de samenleving voor. Hun daad is een oproep aan ieder om te wei-geren. De reactie van de overheid is heftig. De Ligt belandt er door in de gevangenis.

De Ligts onderbouwing
De Ligts stelling nemen is dus verre van vrijblijvend geweest. Zijn activiteiten werden gedragen door een stevige visie, die hij in de loop der jaren steeds verder doordacht. Hij deed dat in deze periode als predikant. Zijn verantwoording van zijn handelen is dan ook theologisch gekleurd. Dat maakt hem tot op vandaag een boeiende gesprekspartner. Ik noem (te) beknopt een paar kernpunten uit zijn gedachtengoed.
Kernpunt in zijn denken is zijn visie op de mens. De mens is persoon. Dat begrip krijgt reliëf als we de onderscheiding, die De Ligt aanbrengt, in het vizier hebben. Hij kijkt op tweeërlei wijze naar de mens: de mens bepaalt door de natuur en de mens bepaald door de Geest. ‘In het leven naar de natuur gaat het om macht, het tijdelijke, rijkdom, eer, genot en geluk. In het leven naar de Geest gaat het om eeuwigheid, heiligheid, reinheid, schoonheid, goddelijkheid en universele liefde (217)’. Tussen natuur en Geest bestaat strijd, zowel in de mens als in de maatschappij. Aan de ene kant de mensen die vasthouden aan het oude, de natuur, het vanzelfsprekende, aan de andere kant de mens als Persoon, levend vanuit de Geest, in wie de nieuwe wereld zich baan breekt. Het voorbeeld daarvan is Jezus Christus. Wie zich op Hem oriënteert, zich aan Hem toewijdt, kent deze strijd. Hij maakt deel uit van de militia christi.
De Ligt verbreedt deze mensvisie tot wat wij nu een kritische maatschappij analyse noemen. Inzicht in wat er gebeurt, is noodzakelijk. Waar is in de maatschappij deze strijd tussen natuur en Geest te herkennen? Die analyse is noodzakelijk om als Persoon de juiste strategie te kiezen. Zonder deze analyse is het handelen naïef en idealistich. Dat is de kern van De Ligts kritiek op het kerkelijke handelen van zijn dagen. Voor hem is de staat en het daarbij horende militarisme, aangejaagd door het kapitalistische winststreven, leidend tot imperialisme, de kern van zijn analyse. Dit systeem is voor de mens tot het natuurlijke geworden, het vanzelfsprekende. ‘Imperialisme, kapitalisme en nationalisme hebben zich met een psychologische noodwendigheid tot een de mensen innerlijke beheersende macht ontwikkeld die hen voortstuwt en opeist en het natuurlijke, het benedenbewuste doordringt (223). Dat wordt zichtbaar in de oorlog die op dat moment woedt. Daartegen moet stelling genomen worden. Niet alleen omdat de oorlog onzedelijk in de zin van moreel afkeurenswaardig en onbeschaafd is, maar omdat de oorlog onredelijk is. Een verstandig denkend mens kan niet anders dan tegen de oorlog zijn. Het verzet tegen de oorlog is zakelijk onderbouwd.
Met dit inzicht kan de mens, geroepen om Persoon te zijn, tot gericht en effectief handelen komen. Bij de gezindheid en het inzicht hoort de passende daad. De mens hoeft zich niet neer te leggen bij het lot, maar kan dat lot door zijn daden breken. Door deze daden kunnen we de mensheid voorgaan naar de vrijheid. Zeker, de historisch gegroeide omstandigheden zijn voor mensen onontkoombaar. Toch is dat voor de mens niet het laatste woord. ‘De mens als persoon kan deze (situatie) omvormen in de richting van de vrijheid voor zo ver hijzelf, innerlijk bevrijd, die vrijheid maatschappelijk tot uitdrukking brengt’. De mens als persoon bestrijdt de bestaande onvrije situatie niet met de daar geldende middelen. Zijn middelen verwijzen naar de vrijheid van waaruit hij handelt. Dat is de reden waarom hij zich inzet voor de dienstweigeraars. De dienstweigeraar tast de kern aan van het militair-economiche systeem, waar de eigen verantwoordelijkheid van de mens wordt uitgeschakeld. De dienstweigeraar bevrijdt zich van dat systeem door zelf de verantwoordelijkheid over zijn leven te nemen. Op die manier is hij voor ieder een uitdaging datzelfde te doen.

De Ligts betekenis
Op dit moment speelt de dienstweigeringskwestie geen rol meer. Toch blijft voor ons De Ligt een uitdaging. Imperia-lisme, kapitalisme en militairisme zijn ook in onze maatschappij nog altijd toonaangevende krachten, die als wetma-tigheden aanvaard worden. De Ligt roept op tot grondige analyse daarvan. Op dit moment toch bepaald niet de sterkste kant van de kerkelijke praxis en laat ik eerlijk zijn, ook niet van mij zelf. Op grond van die analyse kan dan tot het lot doorbrekende daden gekomen worden. Het begrip dienstweigeren krijgt dan een actuele betekenis.
Voor deze daden geeft De Ligt een aantal waardevolle suggesties. In de daden van de mens als persoon gaat het niet om vergelding. De ander wordt niet bestreden maar opgeroepen tot een leven in vrijheid. De tegenstander wordt daarom niet in zijn maatschappelijke rol vastgezet, maar aangesproken op zijn mens-zijn. Daarom is bestrijding van geweld met geweld af te keuren. Het doodt de mens en leidt tot een niet te stoppen geweldsspiraal. Met deze suggesties zijn de contouren van De Ligts actieve geweldloosheid geschetst. De invloed van zijn geloof is duidelijk herkenbaar. Over Jezus zegt hij in een preek het volgende: ‘Hij is de moedigste van allen, omdat hij met niets anders dan zijn heilig hart de gewapende, gepantserde wereld binnengaat, en zijne liefde uitschijnt ondanks de felsten haat. Hij geneest, al dankt men hem niet. Hij zegent, al wendt men hem de rug toe. Hij bidt zelfs voor zijn moordenaren. (233)’
Deze actieve geweldloosheid is niet op de studeerkamer ontstaan, maar in de concrete situatie gedurende de Eerste Wereldoorlog. Zij is er als het ware een vrucht van. We gedenken Bart de Ligt door zijn werk als uitdaging ook in onze tijd te lezen. Dan heeft deze vreselijke oorlog toch nog iets goeds voortgebracht.

At Polhuis

(Alle informatie en citaten zijn ontleend aan het gedetailleerde proefschrift van Herman Noordegraaf: Niet met de wapenen der barbaren, het christen-socialisme van Bart de Ligt, Ten Have, Baarn. 1994)