In Leven zonder oplossing brengt Ad van Nieuwpoort herkenbare figuren voor het voetlicht. Heel even dacht ik: deze mensen lijken niet op mijn gemeenteleden. Maar deze gedachte werd wellicht ingegeven door mijn herinnering aan de documentaire Hier ben ik, waarin Van Nieuwpoort wordt geportretteerd als pastor en predikant van een tamelijk welgestelde gemeente, een contrast met het dorp waar ik zelf woon en werk. Bij nader inzien gaat het Van Nieuwpoort om de mens van nu, wiens leven in eigen beleving maakbaar is en meestal goed. En dan treft men plotseling een spookrijder (beeld van J.J. Suurmond). Het levensproject valt in duigen. Wat nu?

Pasklare vrome antwoorden, zoals ‘dit onheil is Gods wil’ of ‘Gods wegen zijn ondoorgrondelijk’, voldoen voor velen niet meer. Of men nu kerks is of niet. Ook een verbinding tussen onheil en eventuele fouten die de getroffene gemaakt heeft, past niet in het moderne levensgevoel volgens welke de meeste mensen deugen. Bij lijden klinkt eerder de verbijstering: ‘Waaraan heb ik dit verdiend? Ík heb niets verkeerd gedaan!’

Weerklank

De moderne aversie tegen het koppelen van lijden aan schuld als ook tegen God als ‘oplossing’ vindt zijn weerklank in Job en in Van Nieuwpoorts uitleg van dit bijbelboek. Vanaf het begin is namelijk duidelijk dat Job niets fout heeft gedaan. Hij heeft zijn lijden niet aan zichzelf te wijten. Daarnaast weigert Job God als oorzaak of verklaring of zin van het lijden te aanvaarden. En zo is Job in Van Nieuwpoorts uitleg het prototype van de moderne mens die op onheil stuit.

Van Nieuwpoort brengt op deze manier de Bijbel dichtbij de lezers van nu. Hier, kijk! Het gaat in dit boek over jou en over de worsteling die jij meemaakt. Je bent niet alleen. Zo klinkt het tussen de regels door. Maar voegt de schrijver Jobs leven niet wat al te gemakkelijk tussen de moderne levens? Van Nieuwpoort erkent: ‘We kunnen Job niet zomaar annexeren voor eigen gewin.’ Maar direct daarna schrijft hij: ‘Toch zou Jobs verhaal ons verhaal kunnen worden.’(24) Is dit niet wat al te eenvoudig? Natuurlijk is veel leed onverklaarbaar en niet aan persoonlijke schuld te koppelen. Aan de andere kant: veel ander leed wordt wél veroorzaakt door menselijk falen. De jonge motorrijder die omkomt, heeft zijn leven lang veel te hard en onbezonnen gereden. De kankerpatiënt rookte twee pakjes per dag. Ik wil niet zomaar terug naar ‘eigen schuld, dikke bult’, maar toch: Job is bij uitstek goed en rechtvaardig. Moet dat gegeven ons niet doen terugschrikken voor al te snelle identificatie met hem? 

Mislukt levensproject

Bij Van Nieuwpoort gaat het om individuen wier maakbaarheidsideaal kapot is. Daarin toont Van Nieuwpoort zich de tegenpool én de geestverwant van Dick Boer, die onlangs ook een boek over Job publiceerde. Eerst hun geestverwantschap. Beiden komen uit de Amsterdamse School. Beiden stellen: in de Bijbel gaat het niet om een ondoorgrondelijk opperwezen voor wie mensen moeten buigen, maar om JHWH, Bevrijder van mensen. Beiden zien in Job de mens wiens levensproject mislukt is.

Maar het mislukte levensproject ziet er bij beide schrijvers wel heel anders uit. Voor de politieke theoloog Boer is dit project de heilstaat, de ideale samenleving waarin er vrede is en vrijheid voor íeder mens. Die samenleving komt er als je de Tora doet. Boer (en volgens Boer ook Job) geloofde op basis van de Tora dat recht doen tot recht leidt. Want zo heeft de God van de Bijbel zich immers doen kennen. Nu blijkt dit niet op te gaan. Onrecht volgt op recht. Wat nu?

Van Nieuwpoort laat dit inhoudelijke aspect helemaal los. Bij hem gaat het niet om het in duigen vallen van het ideaal van de rechtvaardige samenleving, maar om mensen van wie het hoogstpersoonlijke levensgeluk in stukken breekt. De hardloper kan de marathon niet lopen, waarna ook zijn huwelijk het niet blijkt te houden. De geslaagde gezinsman is ongeneeslijk ziek en gaat dood. Hoe kan zijn gezin weer leven?

Van Nieuwpoort stelt dat het in heel de Bijbel en dus ook in Job niet om God gaat, maar om de mens. Die moet op eigen benen staan, niet op de knieën liggen (40). En op pagina 100: ‘Geen schuld en boete, zonde en inkeer, maar opstanding en rehabilitatie van wat vernederd werd.’ Kortom, het doen van recht, transformatie of bekering krijgen geen aandacht. Niet in het moderne levensgevoel en ook niet in het boek van Van Nieuwpoort. Boers boek is in die zin een stuk minder modern – en staat naar mijn gevoel dichter bij de bijbelse boodschap. Ook in het bijbelboek Job gaat het niet alleen om mens-zijn, maar om rechtvaardig mens-zijn. Zelfs als je voor de rest niets van God of de wereld snapt.

Dat neemt niet weg dat ik Leven zonder oplossing lezenswaardig vind. En dat vooral omdat existentiële vragen in hun volle concreetheid aandacht krijgen en in relatie worden gebracht met de Bijbel. Het maken van die hermeneutische slag is aan Van Nieuwpoort goed besteed. Daarnaast toont Van Nieuwpoort zich een begenadigd uitlegger. Niet-theologen kunnen hem met een beetje goede wil begrijpen. Belangrijker is dat de moderne mens die op onheil stuit en de grip op zijn wereld verliest, bij Job gehoor vindt. Zeker in de uitleg van Van Nieuwpoort. Hij of zij krijgt handvatten om het uit te houden in een leven zonder oplossing. Dat kan in een samenleving die bol staat van de kant-en-klare remedies geen kwaad.

Maar wat mij betreft legt die moderne mens zijn oor ook te luisteren bij Micha, Jezus of andere kritische Bijbelse stemmen. Door de knieën gaan kan heel heilzaam zijn.

Hetty Boersma

Ds. H. Boersma is Protestants predikant in Gramsbergen.

Ad van Nieuwpoort, Leven zonder oplossing. De parabel van Job als levensles, Amsterdam 2020.

Dick Boer, Job redt de NAAM. Een verklaring van het boek Job, Soest 2020.

In de Waagschaal, jaargang 50, nr. 1. 9 januari 2021