OPROEP TOT SPIRITUEEL ONTWAKEN

Het Conciliair Proces voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping ligt al weer bijna twintig jaar achter ons. Deze poging tot kerkvernieuwing werd gelanceerd op de Assemblee van de Wereldraad van Kerken in Vancouver in 1983. Er kwamen diverse lijnen van het kerk-zijn bij elkaar: de conciliaire lijn uit de kerkgeschiedenis waarin kerken en kerkleden door gezamenlijk beraad in een concilie tot besluitvorming kwamen over wezenlijke vragen van het geloof en de verbinding tussen geloofsvragen en samenlevingsvragen. Het ging er om tot afspraken te komen over de inzet van kerken en christenen aangaande de vraagstukken van armoede, milieuvernietiging en bewapening in hun onderlinge samenhang. Is het Conciliair Proces inmiddels al lang achter de rug, de urgentie van wat daarin aan de orde kwam, blijft onverminderd hoog. Wel zal aan dat alles het vraagstuk van de verhouding tussen verschillende religieus-culturele identiteiten gevoegd moeten worden gezien de ontwikkelingen die sindsdien hebben plaatsgevonden.

Het boek van Edy Korthals Altes, Spiritual Awakening, is een actualisering van daar waar het in het Conciliair Proces om ging. Het was in diezelfde jaren tachtig dat Korthals Altes na 35 jaar werkzaam te zijn geweest in diplomatieke dienst in 1986 ontslag nam als amabassadeur in Madrid, omdat hij zich niet meer kon vinden in de klassieke doctrine van de afschrikking door middel van kernwapens. Dat was niet te verenigen met zijn functie als ambassadeur in een Navo-land. In de epiloog bij zijn boek beschrijft hij hoe hij tot deze door zijn geloof ingegeven stap kwam, al had hij deze kunnen ontwijken – hij had immers, geboren in 1924, nog maar enige jaren te gaan. Sindsdien is Korthals Altes onvermoeibaar actief in het kerkelijk en oecumenisch circuit, de Pugwash Beweging, de World Conference of Religions for Peace. Daarin besteedt hij veel aandacht aan de rol die de Europese Unie met betrekking tot genoemde vraagstukken speelt en zou moeten spelen. Hij doet dit vanuit de overtuiging dat de toekomst van de wereld op het spel staat en dat een transformatie nodig is om tot een rechtvaardige en duurzame samenleving te komen. Daartoe is een ‘spiritueel ontwaken’ nodig! Eerder publiceerde Korthals Altes daarover Heart and Soul for Europe – An Essay on Spiritual Renewal (1999), dat in 2001 in een Nederlandse bewerking verscheen: Europa ontwaak! Over de noodzaak van spirituele vernieuwing. Het nu voorliggende boek is daar een vervolg op en bevat een verdere uitwerking van zijn inzichten.

De crisis waarin we ons bevinden – de bewapening, de ecologische vernietiging, de tegenstellingen tussen rijk en arm – zijn niet alleen pragmatisch en met technische middelen op te lossen, hoe nuttig deze op zich kunnen zijn. Er is een verandering nodig in de diepste motivatie van mensen om de trends te keren: dat is een absolute voorwaarde voor overleven. Wetenschap en techniek zijn gigantische krachten in fragiele menselijke handen: fysieke giganten maar spirituele dwergen. Nu worden deze geleid door de notie van onbegrensde materiële behoeften, een obsessie met permanente materiële groei, verering van het winstmotief en de verafgoding van de vrije markt. Dat deze konden gaan overheersen heeft te maken met de onverschilligheid ten opzichte van Transcendentie. De marginalisering daarvan in de laatste driehonderd jaar heeft het bewustzijn dat de mens onderdeel is van het Universum – Gods wereld – doen verdwijnen. Dit heeft geleid tot menselijke overmoed, desoriëntatie, het verlies aan een dieper verantwoordelijkheidsbesef, een instrumentalisering van de natuur en een eenzijdige oriëntatie op het materiële. Het was de Verlichting die de theoretische basis legde voor een samenleving zonder God.

Het is duidelijk dat Korthals Altes een breed religiebegrip hanteert door te spreken van transcendentie. Uitdrukkelijk verbindt Korthals Altes als protestants christelijke gelovige dit met God. Hij steekt zijn eigen geloofsovertuiging niet onder stoelen of banken. Maar hij meent dat de spiritualiteit in andere religies ook een kracht van transformatie kan zijn. Daarmee is niet gezegd dat elke spiritualiteit een kracht ten goede is – natuurlijk heeft Korthals Altes weet van de donkere zijden van religies zoals heden ten dage het terrorisme die te zien geeft. Maar als religies geïnspireerd worden door liefde zullen ze vruchten van vrede, gerechtigheid en tolerantie voortbrengen. Ze moeten de oude onderlinge tegenstellingen overwinnen en samenwerking zoeken met het oog op praktische initiatieven die bijdragen aan vrede en de verbetering van de menselijke conditie.

Na deze behandeling van spiritualiteit en de rol van religies gaat Korthals Altes in op de betekenis van spiritualiteit voor de economische orde, de ontwikkeling van een rechtvaardige en duurzame economische ontwikkeling en de vraagstukken van vrede en veiligheid. Vervolgens komt de rol van de Europese Unie aan de orde. Deze zou veel meer haar mondiale verantwoordelijkheid tot uitdrukking moeten brengen. De oproep van de toenmalige voorzitter van de Europese Commissie Jacques Delors om Europa en hart en een ziel te geven, is Korthals Altes uit het hart gegrepen. Deze hoofdstukken bevatten veel feitelijke gegevens en veel suggesties voor politiek beleid. Daarmee onderscheidt dit boek zich van veel andere boeken over spiritualiteit, die blijven steken in een individualistische benadering op micro-niveau. Politiek zijn ze daardoor veelal onschadelijk. Korthals Altes vertaalt de spiritualiteit naar de harde werkelijkheid van economie en politiek. Hij schuwt daarbij stevige en evocatieve taal niet, bijvoorbeeld als hij spreekt over de dans om het gouden kalf en zo is er meer te noemen. Daarmee komen echter de zaken scherp op tafel.

Van harte onderschrijf ik het pleidooi aan het slot voor oecumenische samenwerking tussen de kerken en de noodzaak van oecumenische instituties om de bijdrage van kerken aan de toekomst van de Europese Unie vorm te kunnen geven. De nadruk op het lokale grondvlak doet meer dan eens de betekenis van bovenlokale vormen van kerk-zijn op de achtergrond verdwijnen.

Tot slot: Mijn ervaring is dat diegenen die de visie naar voren brengen dat er zich rampzalige ontwikkelingen voltrekken in deze wereld weg worden gezet als ‘doemdenkers’. Zo worden de problemen weg gepsychologiseerd. Dit is volstrekt onjuist: op grond van veel feitelijke gegevens is geen andere conclusie mogelijk dat de situatie zeer, zeer zorgelijk is en dat dagelijks velen al het slachtoffer zijn. Doemdenkers zouden de genoemde personen zijn als ze vervolgens het bijltje erbij neer zouden gooien. Dat doet Korthals Altes juist niet: zijn indringende oproep en het aanreiken van talloze handelingsmogelijkheden getuigen van het tegendeel. Het is daarom terecht dat Lubbers in zijn voorwoord bij het boek schrijft: de auteur geeft zich niet over aan een somber pessimisme, maar geeft het potentieel aan van een spirituele vernieuwing.

Herman Noordegraaf

Edy Korthals Altes, Spiritual Awakening. The Hidden Key to Peace and Security, Just and Sustainable Economics, A Responsible European Union, Leuven 2008