Het rapport van de parlementaire enquêtecommissie Blind voor mens en recht ligt inmiddels zo’n anderhalve week op mijn bureau. Dik als een telefoonboek van vroeger. De uitkomsten liegen er niet om: de wetgevende, de uitvoerende en de rechtsprekende macht zijn tekortgeschoten in de omgang met kwetsbare mensen. Ook bij de journalistiek vonden de getroffenen aanvankelijk nauwelijks gehoor. Verschillende slachtoffers worden in het rapport aan het woord gelaten en wat zij te zeggen hebben doet pijn. Vanwege een gevoeld probleem (denk aan Henk Kamp bij de verhoren) dat in de praktijk veel en veel kleiner bleek te zijn, zijn mensenlevens verwoest. De oorzaken van het toeslagenschandaal zitten diep en zijn niet weg: het kan morgen weer gebeuren, zo luidt de conclusie.

Met dat rapport op mijn bureau keek ik naar de opening van het Nationaal Holocaustmuseum op 10 maart jl. Bij de ingang van dat museum hangen de woorden van Primo Levi: ‘Het is gebeurd, dus het kan weer gebeuren’. De verschillende toespraken in de Portugese synagoge onderstreepten dat. Als we zeggen: dit nooit meer, wil dat zeggen dat we vandaag waakzaam hebben te zijn.

Bij de korte beelden van de rondleiding die de Koning kreeg door het museum, wees de conservator hem op de ambtelijke teksten uit de bezettingsjaren waarmee de muren van het museum behangen zijn. ‘Aan de wanden ziet u de ontmanteling van de rechtstaat die heeft plaatsgevonden, eigenlijk direct bij het aantreden van Seyss-Inquart’, zo sprak Annemiek Gringold. Die ontmanteling ging met kleine stapjes en trof eerst groepen die niet zo in het oog liepen. Pas gaandeweg werd duidelijk waar het uiteindelijk allemaal uit zou komen, maar toen was verzet al heel moeilijk geworden.

Nee, toeslagenaffaire en Shoah zijn niet te vergelijken. Maar beide maken hetzelfde duidelijk: onrecht gaat vaak makkelijker dan recht. En bij beide klinken de omineuze woorden: het kan weer gebeuren. Democratie en de rechtstaat zijn nooit onomstreden verworvenheden, maar zijn voortdurend aan bedreiging onderhevig. Ze vergen zorgvuldig onderhoud van betrokken burgers. Maar meer en meer lijken die burgers andere zaken belangrijk te vinden. In ons land is in de eerste ronde van de kabinetsformatie gesproken over de fundamenten van de rechtstaat, omdat één van de betrokken partijen deze in de afgelopen decennia stelselmatig ter discussie heeft gesteld. Het moet te denken geven. Want: ‘Het kan weer gebeuren’. Ik bid om open ogen.

Niels den Hertog

In de waagschaal, nr.4, 30 maart 2024