Een gesprek tussen twee broers

Onder de titel ‘Geloven in dialoog!’ verscheen onlangs het boek waarin de broers Polhuis, de een is dominee en de ander is buitenkerkelijke, met elkaar in gesprek zijn over geloof. Dat gesprek beslaat maar liefst een periode van zeven jaar, van 2006 tot en met begin 2013, waarbij de twee broers elkaar met soms sterk wisselende tussenpozen schrijven. Deze gedachtenwisseling, die via de email verliep, werd gebundeld in een boek dat verschenen is bij Boekscout. Mij werd gevraagd een recensie te schrijven. Dat doe ik graag, maar wel natuurlijk vanwege mijn huidige werk mede vanuit een missionair perspectief.

Even ter introductie. At Polhuis is al een leven lang predikant, eerst in de Nederlandse Hervormde Kerk en later binnen de Protestantse Kerk in Nederland. Hij maakte een uitstap naar Oikos, maar keerde terug naar zijn predikantschap, de laatste periode in Rotterdam. Een man met een groot diaconaal en missionair hart. Broer Peter studeerde politicologie en vervulde diverse functies in het openbaar bestuur, was directeur van de GG&GD in Haarlem en later van het Waterschap Friesland. Beiden groeiden op in een tolerant christelijk milieu.

De broers zijn bij hun jarenlange gedachtenwisseling niet over ژژn nacht ijs gegaan. Ze spraken vooraf spelregels en een format af, de buitenkerkelijke broer Peter zou de vragen stellen en dominee At zou de antwoorden geven. Ze zouden elkaar ook niet proberen te overtuigen, er zou gewaakt moeten worden voor theologiseren, geen lange antwoorden en geen tijdsdwang. In de loop van het boek wordt het (gelukkig maar!) zo nu en dan toch meer een dialoog dan slechts een vraag- en antwoordspel. Ook wordt er zo nu en dan ook wel uitvoerig theologische uitleg gegeven. Opnieuw, gelukkig maar, want zo krijgt de lezer ook veel beter een stevige inkijk in de gedachtewereld van de beide broers.

Het concept is aansprekend: bij elkaar verhelderen wat de ander nu ten diepste bedoelt, is bij uitstek missionair. Wie nog denkt, dat missionair anno 2015 slechts betekent, dat de ander zo snel mogelijk ‘gewonnen’ moet worden (en waarvoor dan?), heeft ten diepste de betekenis van missionair christen zijn niet verstaan. Bij de Missio van het christenzijn, zo u wilt het doel, gaat het er primair om dat je je eigen levens- en geloofsdoel weet te verhelderen. Maak de ander daar deelgenoot van op een zodanige wijze, dat diens interesse vervolgens gewekt wordt.

De broers zijn daar zeker in geslaagd, ook al worden aan het eind geen scherpe conclusies getrokken. Maar de weg die ze volgen, de cirkels die ze trekken tussen het zegbare en onzegbare, leiden tot een verdiepingsslag bij elkaar en daarmee ook bij de lezer.

Het gesprek zet in bij de vraag, wie of wat is God voor jou? Broer At verwoordt een subjectieve keuze: ik kan alleen spreken over hoe God zich aan mij bekend heeft gemaakt. Het is wat ik gehoord heb, schrijft hij. God is voor At een persoonlijke God en dus geen ding, geen wat. God openbaart zichzelf, anders zo schrijft hij, is onze zoektocht naar Hem vruchteloos.

Na een jaar beweegt het gesprek tussen de beide broers zich van de discussie over de betekenis en het zijn van God in de richting Jezus. De discussie wordt dan ook concreter, maar tegelijkertijd constateren de broers (we zijn dan nog maar op pag. 35 van de in totaal 264 pagina’s die het boek telt) ook dat ze elkaar nog niet raken. Broer Peter (toch iets meer de zakelijke en nuchtere van de twee) begint steeds meer samen te vatten wat hij nu precies van broer At begrepen heeft. Op zich een goede manier van een missionair gesprek voeren. Vat samen wat de ander zegt of bedoelt. Hoor ik jou nou zeggen datةة.?

Onder andere vat Peter Ats opvatting samen, dat door de menswording in Jezus God Zijn goddelijke weg op menselijke wijze laat zien.

De discussie blijft overigens ook dan nog een rationele en bij tijd en wijle zelfs intellectualistisch karakter houden. Vooral broer Peter zelf laat zich weinig in zijn ziel kijken. At verwoordt (pag 88) wel meer van de taal van zijn hart, als hij de Stem benoemt die tot Hem spreekt. Hij noemt deze de Stem die de stilte niet breekt en dat waar die Stem wordt gehoord, zich een wonder voltrekt. Na een periode van ernstige ziekte, die zich in deze zelfde tijd bij hem openbaarde, verwoordt At zelfs dat zijn geloof door die ingrijpende ervaring bevestigd en verdiept is. De discussie blijft zich dan in de jaren 2010 en 2011 – het boek is chronologisch opgebouwd – herhalen. Er is op enig moment zelfs sprake van onbegrip en misverstand. Eind 2011 lijkt het zelfs even of de dialoog zal worden afgebroken. De spanning tussen de behoefte aan objectieve rationele benadering (Peter) en het geloof, dat de enige die een mens kan roepen de Stem zelf is, die klinkt vanuit de bijbel in de mens Jezus Christus (At) wordt scherper.

In de afrondende mailwisseling eind 2012, begin 2013 wordt duidelijk dat de broers elkaar op dit punt ook niet gevonden hebben. De premisse die broer At duidt, ‘dat in Jezus God zich openbaart, is iets dat ik niet uit mezelf weet en daar moet ik telkens aan herinnerd worden’ wordt door Peter niet gedeeld. Sterker nog, als er geen twijfel meer mag bestaan aan de premissen, is er geen geloofskennis meer, aldus Peter. Het ongerijmde laat zich niet bewijzen. De de marcatielijn tussen geloof en menselijke ratio en logica moet strak getrokken worden, anders verliest het geloof zijn geloofwaardigheid en de ratio zijn overtuigingskracht. In deze laatste zin verwoordt Peter ook het meest duidelijk waar hij voor staat.

Broer At stelt daarentegen aan het eind van de mailwisseling vast dat daar waar hij ooit begon zijn geloof alleen in negatieve woorden te benoemen (ik kon zeggen wie God niet voor mij was), hij nu in staat is zijn geloof positief te benoemen. Zeggen wat het wڈl voor hem is: Jezus, mijn toekomst en mijn verleden.

Het geheel overziende maken de broers Polhuis de lezer medegetuige van een lange, intensieve en gedegen uitwisseling van hun visies rond geloof, God, bijbel en Jezus. Ze reiken wel naar elkaar, maar tegelijkertijd bereiken ze elkaar ook niet.

Dat komt ook wel, door het vooraf gezamenlijk gekozen format, waarbij Peter vooral vragen zou stellen en zich dus niet uit over zijn eigen persoonlijke opvattingen over het goddelijke, de dood, de hemel en andere wezenlijke begrippen in theologie en humanisme. Die heeft hij kennelijk wel, maar de lezer krijgt ze nauwelijks te horen. Dat erkent hij zelf ook en dat vind ik wel jammer. We krijgen enerzijds een gedegen persoonlijke inkijk in de geloofsopvattingen van At, terwijl het gedachtengoed van broer Peter meer aan de rationele oppervlakte blijft.

Toch beveel ik het boek van harte aan. Je komt niet vaak tegen, dat twee broers zo openhartig met elkaar over fundamentele geloofskwesties in gesprek zijn en het dan ook nog aandurven om anderen daar deelgenoot van te maken. Een mooi experiment dus vanuit missionair perspectief!

Redenen om het boek wel te lezen
boeiend format, twee broers in gesprek
gaat onmiddellijk de diepte in
nodigt uit tot zelfreflectie

Redenen om het boek niet aan te schaffen
soms wat intellectualistisch
rationele benadering
gekozen format leidt tot wat fragmentarische antwoorden

Hans van Ark

At en Peter Polhuis, Geloof in dialoog!, een gesprek over het kennen van God. Boekscout 2014. ISBN 9789402209617

Ds. J. van Ark geeft leiding aan het missionaire werk van de Protestantse Kerk in Nederland