Bijbels ABC van K.H. Miskotte werd al vertaald in het Duits, Italiaans, Tsjechisch, Lets en Italiaans. Tot nu toe waagde zich nog niemand aan de Engelse vertaling, terwijl juist in de Engelstalige wereld zich een groot potentieel lezerspubliek bevindt.(1)

De auteurs van dit artikel, Eleonora Hof en Collin Cornell, zijn in de herfst van 2017 begonnen aan dit vertaalproject. In dit artikel leggen wij graag uit wat de reden is om juist in dít tijdsgewricht met een vertaling te willen komen, wat ons ertoe drijft om aan deze klus te beginnen en wat tot nu toe onze bevindingen zijn. In een tweede artikel willen we ingaan op een aantal concrete vertaalkeuzes die we gemaakt hebben.

Aanloop naar vertaalbeslissing

Eind 2016 verdedigde Eleonora haar proefschrift in de postkoloniale missiologie aan de Protestantse Theologische Universiteit te Amsterdam. Na het afronden van dit project, kwam er ruimte voor het oppakken van haar ‘oude liefdes’ en interesses, zoals Bijbelvertalen, Miskotte en die nog altijd ongrijpbare ‘Amsterdamse School’. Het lezen van de recente biografie van Miskotte door Herman de Liagre Böhl leidde tot een presentatie over de betere weerstand van Miskotte op de internationale conferentie van de PThU in Groningen in lente 2017. Een paar maanden later kwam dit paper Collin Cornell onder ogen via academia.edu, het internationale platform waar academici hun werk met elkaar kunnen delen. Collin rondde op dat moment zijn dissertatie in Oude Testament af aan Emory University in Atlanta in de Verenigde Staten. Collins eerste email naar Eleonora vatte zijn en onze interesse duidelijk samen:

‘I think you are right that Miskotte’s thoroughly anti-pagan approach to theology, grounded in the Name of God, is of urgent contemporary interest. What is happening in the United States right now is not so different, I don’t think, from what occurred in Germany in the 1930s: theologically speaking, white evangelicals have utterly lost the ability to distinguish between their own ethnic interests and ethno-culture and the good news of the Christian faith. I came to Miskotte through Karl Barth on one side and Brevard Childs on the other. I love the particularity and Christocentrism of Barth’s theology on the one hand, and Childs’s insistence on the canonicity of the [Old Testament] on the other. But I could not yet find a way to hold these interests together with a strong critical stance towards the identification of the gospel and a particular culture—until, I am discerning, I have found Miskotte.’

Deze email leest nog steeds als programmatisch voor ons vertaalproject: het spellen van het Bijbels ABC, om te beginnen bij het begin. De NAAM van God als het anti-heidens getuigenis bij uitstek laat ons zien dat we niet beginnen bij ons algemene idee van wat een god is of logischerwijs zou moeten zijn, maar beginnen bij het zelfgetuigenis van de NAAM.

Het is daarom onze overtuiging dat deze vertaling van Bijbels ABC in het Engelse taalgebied dezelfde doelgroep zal aanspreken als de oorspronkelijke lezers van 1941, namelijk voorgangers en dominees die geworteld en gegrondvest willen zijn én blijven in het getuigenis van de NAAM, tegen de verlokkingen van de totaalstaat. De analyse die Miskotte bood van de wereld geldt weer opnieuw, nog steeds, en ook weer compleet anders in nieuwe concrete contexten. Ook voor het heden geldt: ‘Vele intellectuele zekerheden zijn tot op de grond afgebroken’ en ‘Uit het instinct, uit het bloed komt een nieuwe anti-redelijke leer op.’(2)

Daarom zien wij voor het kerkelijk kader in de VS een rol weggelegd om de grondwoorden van het Bijbelse getuigenis weer te leren spellen, en we hopen dat Bijbels ABC daar een hulpmiddel bij kan zijn. Juist omdat de kerkelijke en maatschappelijke context van Miskotte in 1941 hemelsbreed verschilt van de context van een gemiddelde predikant in de VS, moet onze vertaling heel wat culturele, maatschappelijke en ook taalkundige kloven overbruggen. We streven daarom naar een goed leesbare vertaling omdat we weinig voorkennis kunnen veronderstellen van Miskottes theologie. Ook de inleiding van Rinse Reeling Brouwer en onze eigen inleiding zal de lezers helpen Miskotte te situeren.

Uitgever

De vertaling is onder contract bij Rowman & Littlefield, onder het imprint Lexington Books / Fortress Academic. We vonden het belangrijk om een uitgever te zoeken die theologie van een hoog niveau publiceert maar tegelijkertijd ook de toegankelijkheid in het oog blijft houden. Ook wilden we graag publiceren bij een ‘brede’ uitgever om te vermijden dat Bijbels ABC bij voorbaat in een denominationele hoek geplaatst zal worden.

Vorlage

Na de initiële verschijning van Bijbels ABC in de oorlogsjaren heeft Miskotte de tekst nog bewerkt. Met name de uitgave van 1966 kent significante toevoegingen. De uitgave uit 2016 gaat terecht uit van de editie van 1966. In de jaren ’60 van de vorige eeuw identificeerde Miskotte het nihilisme als één van de grote theologische uitdagingen. Een aantal van de toevoegingen heeft daarom ook direct te maken het adresseren van deze culturele onderstroom. In het licht van het huidige politieke klimaat in de Verenigde Staten echter, leek het ons interessanter en relevanter om de originele uitgave uit 1941 als bron te nemen. De langere stukken tekst die later zijn toegevoegd zullen we dus niet opnemen. Alleen op de plekken waar duidelijk is dat Miskotte in 1966 kleine redactionele ingrepen doet om de leesbaarheid te verhogen, zullen we deze overnemen. Wij bedoelen echter niet een kritische editie van het werk uit te geven. Ons beoogde lezerspubliek zijn nog steeds dominees en voorgangers, kerkelijk werkers en geïnteresseerde gemeenteleden. Met andere woorden: alle gelovigen die de tekenen van de tijden willen verstaan op basis van het Bijbelse getuigenis.

Vertaling van de titel

Eén van de belangrijkste beslissingen die genomen moeten worden in het vertaalproject is de vertaling van de titel. De vertaling van de titel bleek ook direct een testcase te zijn voor onze vertaalprincipes. Een zo ‘letterlijk’ mogelijke weergave van de Nederlandse titel in het Engels zou uiteraard zijn: ‘Biblical ABC’. In het Engels werkt deze weergave echter niet, omdat het ABC in het Engels een ‘versteende’ meervoudsvorm is. ABCs zijn dus altijd in het meervoud, ook al worden er niet daadwerkelijk meerdere alfabetten aangeduid. Voor mij met Nederlands als moedertaal was dit moeilijk in te voelen: de extra ‘s’ klinkt voor mij vreemd en onlogisch. Vertalen betekent daarom dus ook een stap in vertrouwen: het overgeven aan een doeltaal die werkt volgens andere principes en met andere eigenaardigheden dan je zelf gewend bent. Normaal gesproken zou deze extra ‘s’ weinig gewicht in de schaal leggen, ware het niet dat het thema van singulariteit tegenover meervoudigheid een belangrijk thema in het werk van Miskotte is. Hij benadrukt continu het eigenstandige karakter van de NAAM en de eenheid van het Bijbels getuigenis. We hebben daarom de beslissing om Bijbels ABC met Biblical ABCs te vertalen niet lichtvaardig genomen. Het versteende meervoud van het Engels communiceert op geen enkele wijze meervoudigheid. We conformeren ons daarom aan de beperkingen die de natuurlijkheid van het Engels ons oplegt en zijn ervan overtuigd dat de eenheid die Miskotte voorstaat op velerlei wijzen in de tekst zelf naar voren zal komen.

Vertaalproces

Het is een vuistregel dat de vertaler vertaalt naar de taal waarin hij of zij moedertaalspreker is. Miskottes barokke taalgebruik vraagt echter ook om een vertaler die het Nederlands goed machtig is. Daarom hebben de beide vertalers als team gefungeerd om een maximaal begrip van zowel de brontekst als de vertaling te verzekeren. Eleonora heeft daarom een conceptvertaling uit het Nederlands naar het Engels verzorgd. Vervolgens heeft Collin hier een goed lopende Engelse tekst van gemaakt, die Eleonora vervolgens weer controleert. De vertaling van een aantal kernbegrippen (zie volgende artikel) hebben we gezamenlijk gemaakt. De Duitse vertaling uit 1976 raadplegen we als er onzekerheid bestaat over de nuances van Miskotte in het Nederlands. Het negende hoofdstuk is door Martin Kessler in het Engels vertaald. Deze gebruiken wij als referentie bij dit betreffende hoofdstuk.

Receptie

We verwachten dat Bijbels ABC met name belangstelling zal oogsten binnen de dialectische theologie. Op dit moment hebben we goede contacten met de Society for Dialectial Theology. Ook met Philip Ziegler, hoogleraar Christelijke Dogmatiek in Aberdeen, wordt er correspondentie gevoerd over de mogelijkheid om een symposium te organiseren ter gelegenheid van de verschijning. In verband met de huidige reisbeperkingen vanwege het coronavirus kan er nog weinig definitiefs gezegd worden over festiviteiten rondom de uitgave.

Eleonora Hof, met medewerking van Collin Cornell

Ds. E. Hof is predikant te Ieper (Verenigde Protestantse Kerk België) en promoveerde in 2016 aan de PThU.

Dr. C. Cornell werkt als visiting assistant professor aan de School of Theology van The University of the South (Sewanee; USA).

(1) Een gedetailleerd overzicht van de receptie van Miskotte in het Engelse taalgebied is te vinden in dit recente artikel van Collin Cornell: ‘De Engelstalige receptie van K.H. Miskotte’, Ophef 22 no. 3 (2019): 38-44.

(2) K.H. Miskotte, Bijbels ABC, 1941 [achtste druk 2016], Kok: Utrecht, 37.

(3) Biblisches ABC: wider das unbiblische Bibellesen, vert. Hinrich Stoevesandt, Neukirchen: Neukirchener Verlag, 1976.

(4) Martin Kessler, Kornelis Miskotte: A Biblical Theology, Selinsgrove: Susquehanna University Press/London: Associated University Presses, 1997. ‘Appendix B: Bijbels ABC, Chapter 9’, 105-113.

(5) eleonora.hof@gmail.com en crcornel@sewanee.edu

In de Waagschaal, jaargang 49, nr. 6. 30 mei 2020