De gemiddelde atlas staat niet bekend om zijn zorgvuldige plotopbouw. En ook niet om de integere tekening van de diverse personages, de diepe uitwerking van een thema of de fraaie stijlfiguren. Een atlas is een atlas: een droog en feitelijk boek dat zo objectief mogelijk informatie geeft over een land of een stad. Het zal dan ook niet vaak gebeuren dat een filmmaker ervoor kiest om een atlas te verfilmen. Toch is dat precies wat Steve McQueen gedaan heeft in zijn ruim vier uur durende film De bezette stad. Het boek dat Bianca Stigter, de echtgenote van McQueen, in 2019 heeft uitgegeven – haar vuistdikke Atlas van een bezette stad, een bladerboek voor op de koffietafel dat over honderden adressen in Amsterdam vertelt wat zich daar tijdens de bezetting heeft afgespeeld of wie er woonde – krijgt hier gezicht.

Dansen in de keuken

Op verschillende van de 130 adressen mochten de filmmakers ook naar binnen. In de keuken van Rapenburgerstraat 45^III doet een wat oudere vrouw haar dansoefeningen, zodat ze een beetje in beweging blijft. En terwijl je dat ziet, hoor je over het lot van de familie Tak die tijdens de oorlog op dit adres woonde (inmiddels staat er een nieuwe woning). Vader Isaac werd op 22 of 23 februari 1941, bij de eerste razzia dus, die de aanleiding was voor de Februaristaking, al gevangengenomen en via Schoorl naar Mauthausen gevoerd waar hij op 13 september 1941 bezweek. Zijn vrouw en hun vier kinderen werden op 26 mei 1943 naar Westerbork gebracht, vanwaar moeder en drie kinderen naar Auschwitz zijn getransporteerd waar ze in september van dat jaar zijn omgebracht. Alleen zoon Nico overleefde de oorlog: hij was een kind uit een eerder huwelijk van zijn moeder en gold daarom als half-Joods.

Ontregelend

Het is een vreemde, ontregelende ervaring: wat je ziet is het recente Amsterdam. Beelden van Carré waar mensen afscheid nemen van Peter R. de Vries, een snackbar waar de TV aanstaat en een toespraak van Rutte klinkt waarin hij de eerste lockdown aankondigt, een klimaatprotest, Stolpersteine worden gelegd, Oekraïense vluchtelingen komen aan en er is een Black-Lives-Matter-demonstratie waar Burgemeester Halsema excuses maakt namens de Amsterdamse gemeenteraad voor het slavernijverleden – en eronder klinkt steeds de stem van Carice van Houten die heel feitelijk en zonder grote emoties, min of meer als een nieuwslezeres, vertelt wat op de bewuste plekken tijdens de bezetting gebeurde. Ze leest, zo ontdekte ik eenmaal weer thuis, nagenoeg letterlijk de lemmata uit het boek voor.

Het geeft na verloop van tijd een merkwaardig effect. Het verleden blijkt zich niet alleen afgespeeld te hebben op plaatsen die we vandaag kennen en kunnen bezoeken, maar bovendien wordt duidelijk dat veel van de grote morele kwesties die tijdens de bezetting speelden ook vandaag aan de orde van de dag zijn: racisme, gerechtigheid, vluchtelingen. Zo is de film een oefening in bewustwording: het verleden van 2104 wordt vandaag geschreven.

Twee slotscènes

Voor mijn gevoel zijn er twee slotscènes. In beide zwijgt Carice van Houten: je ziet alleen de beelden van vandaag. In de ene rijdt de camera mee in een tram die naar de remise gaat. Het is een wat langer shot, gefilmd vanaf een plek pal naast de bestuurder. In die remise zie je andere trams, en één rijdt er door de wasstraat, een andere wordt weggerangeerd.

De andere scène betreft een Bar Mitswa in de synagoge van de Liberaal Joodse gemeenschap Amsterdam. Onzeker en ook wat onvast klinkt de stem van de 13-jarige als hij uit de Thora voorleest. Het is een multiculturele bedoening, want onder zijn gehoor zitten mensen met allerlei huidskleuren, zijn moeder is wit en zijn vader zwart en in de zaal zit een afspiegeling van het hedendaagse Nederland. En allemaal zijn ze getuige van dit belangrijke moment in het leven van deze ‘zoon van de wet’.

Boodschap

Met die twee slotscènes krijgt de film voor mijn besef toch – zij het op een indirecte manier – een boodschap mee. Die tram die naar de remise rijdt, doet me denken aan de Februaristaking van 1941 die immers begon met trams die in de remise bleven. Alsof McQueen heel subtiel wil zeggen: er is altijd de mogelijkheid van verzet, de geschiedenis is niet een lot dat ons overkomt, maar we zijn verantwoordelijke mensen, die kunnen beslissen om de tram de remise in te rijden en daar te laten staan en zo de stad stil te leggen. Een soort vraag dus: nu je verleden en heden hebt zien versmelten, wat ga je doen?

De plechtigheid in de synagoge is een teken van hoop. Wie bij deze scène is aangekomen, is inmiddels ruim vier uur overladen met feiten omtrent de moord op de Nederlandse Joden. Maar ondanks al dat geweld en die systematische vervolging kan dit gefilmd worden en blijken vele culturen samen in die ene synagoge het voorlezen van de woorden van Israëls God te horen. En dan zegt de rabbijn die de dienst geleid heeft tegen het jongere broertje van de jongen die zojuist Bar Mitswa gedaan heeft: over een poosje mag jij. Deze gemeenschap die er volgens de rassenideologie van de nazi’s niet meer had mogen zijn, leeft en verwelkomt een volgende generatie die de woorden van de Thora leest, eruit wil leven en ze doorgeeft. Bij mij komt dan die indringende preek van Miskotte van 8 mei 1945 in de gedachten: Gods vijanden vergaan. Die herinnering maakte de slotbeelden van de film voor mij nog hoopvoller: we zijn in deze geschiedenis niet overgelaten aan ons onverbeterlijke optimisme dat de goede kant uiteindelijk wel winnen zal. In Amsterdam wordt de Schrift gelezen die spreekt van die God die zijn volk uit de slavernij bevrijdt en die een rijk van vrede en recht beloofd heeft. En al lijkt het misschien anders – uiteindelijk houdt niemand dat tegen.

Niels den Hertog

Bianca Stigter, Atlas van een bezette stad. Amsterdam 1940-1945, Amsterdam/Antwerpen 2019.

Streamers:

Het verleden blijkt zich niet alleen afgespeeld te hebben op plaatsen die we vandaag kennen en kunnen bezoeken, maar bovendien wordt duidelijk dat veel van de grote morele kwesties die tijdens de bezetting speelden ook vandaag aan de orde van de dag zijn: racisme, gerechtigheid, vluchtelingen.

Er is altijd de mogelijkheid van verzet, de geschiedenis is niet een lot dat ons overkomt.

Nu je verleden en heden hebt zien versmelten, wat ga je doen?

In de waagschaal, nr. 3, 2 maart 2024