MACAU – HETEROTOPIA

De term heterotopie is door filosoof Michel Foucault geïntroduceerd als tegenhanger van de utopie. Het begrip is al in verband gebracht met de kerk. Zowel utopie als heterotopie zijn andere plaatsen, maar er is een verschil. De hetero-topie is werkelijk, de utopie is vluchtig. De utopie is de ideale wereld, waarnaar we op zijn hoogst onderweg zijn; de heterotopie is de werkelijke wereld, fragment van een ten dele gerealiseerde utopie. De utopie is oneindig, eeuwig en gericht op het grootst mogelijke geluk voor zoveel mogelijk mensen. De heterotopie echter, is begrensd en bevolkt met mensen met een specifieke leefstijl.

In de utopie is de tijd afwezig, maar in de heterotopie speelt de historische tijd een belangrijke rol. Zo is het museum voorbeeld van een heterotopie; wezenlijker echter: elke heterotopie heeft een museale dimensie, historische perioden en stijlen vermengen zich. De heterotopie is niet uniform, het is een mix van tradities en culturen. Het is ook een plaats die zijn oorspronkelijke functie kan verliezen en nieuwe functies in zich op kan nemen. En bij elke heterotopie hoort een ritueel van ‘openen en sluiten’, momenten die de betekenis van de betreffende heterotopie bepalen.

Onlangs was ik in de gelegenheid Macau te bezoeken, voorbeeld van een heterotopie. Macau is net zoals Hong Kong een Speciale Bestuurlijke Regio van China. Beide hebben eigen bestuur, eigen geld, een eigen immigratiedienst, enz. En ze hebben een geschiedenis die deels teruggaat op het westen. Voor Macau is dat Portugal, dat er in 1557 een kolonie stichtte.

Stadseiland Macua is per turbojet in een uur bereikbaar vanuit Hong Kong. Het heterotopisch immigratieritueel van ‘openen en sluiten’ leverde mij tenminste acht stempels op in mijn paspoort. Niet alleen geografisch en juridisch is Macau een andere wereld, ook wat het dagelijkse bestaan betreft. Misschien gaat het te ver om te spreken van een ‘heterotopie van deviantie’, waarvan Foucault het ziekenhuis, de psychiatrische inrichting en de gevangenis als voor-beelden noemt. Maar het feit dat op Macau een groot deel van het maatschappelijke en economisch leven wordt be-paald door gokken is toch op zijn minst afwijkend. Zodra je de aankomsthal van het havengebouw verlaat, word je opgewacht door lieflijke dames die je mee willen lokken naar een van de vele casino’s. Overigens is de verleiding al begonnen met SMS-berichten, die je tijdens de tocht met de turbojet bereiken: ‘Hop on City of Dreams and win 1 Million dollar for free.’

Macau staat als werelderfgoed op de lijst van Unesco. Je wandelt te midden van de resten van de oude Portugese kolonie. Het Plein van de Senaat, de Paulus-kathedraal, waarvan alleen nog de gevel staat, de koloniale kantoren. En deze bouwwerken allemaal verbonden door historische straten.

Deze werelderfgoed-dimensie is onderdeel van Macau als heterotopia van de tijd, waar vele geschiedenissen, stijlen en culturen zijn vertegenwoordigd. De straten hebben Portugese namen, de stijl is Europees, maar straten en pleinen worden overwegend bevolkt door Chinezen. Het is een merkwaardige mix. De geur van wierook uit de oude kathe-dralen vermengt zich met die uit boeddhistische tempels.

Natuurlijk hebben die historische gebouwen hun oorspronkelijke bestemming verloren. Het leven te midden van dit historisch decor wordt bepaald door shopping. Overal komen we de bekende logo’s en brands tegen, zoals Prada, Esprit, Louis Vuitton. Daartussen bevinden zich dan winkels met traditionele Chinese waar. Het oude centrum van de stad is omringd door casino’s, waarvan het ene gebouw nog grootser en protseriger is dan het andere. Allemaal postmoderne architectuur naar het voorbeeld van Las Vegas. De kroon wordt gespannen door het gigantische goud-kleurige gebouw in de vorm van een bloeiende lotus. Bekijk je het gebouw goed, dan zijn er vele architectonische verwijzingen naar een kathedraal. Ja, het gebouw is een kathedraal. De casino’s dragen illustere namen, natuurlijk heet er ook een Babylon. Op de lichtreclames wisselen pakkende spreuken elkaar af: ‘I like the smell of money’ en ‘Continuous Excitement’. Wandel je de bloeiende lotus binnen, dan tref je daar vele etages aan met fruitautomaten en roulette- en pokertafels. En het is allemaal publieke ruimte; voornaam geklede portiers wenken je maar wat graag naar binnen in de hoop je te kunnen verleiden om een gokje te wagen

Wat is beeld, wat is werkelijkheid? Is Macau een simulacrum, een beeld van de werkelijkheid, dat de echte werkelijk-heid vervangt? Macau is dan wel een andere wereld, een Speciale Regio, maar het is onze reële wereld. Het is een landschap van verlokking, verleiding en extase. Het is onze utopie, die in Macau als heterotopie is gerealiseerd. Het is een wereld die wordt beheerst door shopping, door ‘consumerism as a way of life’, aldus Steven Miles (1998), een leefstijl door socioloog Gilles Lipovetsky aangeduid als hyperconsumentisme. Het is de wereld van de belevings-maatschappij en ervaringseconomie. Het is de hyperrealiteit of, zoals dat tegenwoordig heet, een spiritueel landschap. Het consumentisme dat hier bij hoort, is niet meer gericht op rationele behoeftebevrediging volgens criteria van nut-tigheid, zoals in de utopie van industriële ontwikkeling. Het wordt voortgedreven door een romantische ethiek, stelt socioloog Colin Campbell. Dit type consumentisme is gericht op verleiding, op emotie, op verlangen, op sensatie, op de fundamentele ervaring van het sublieme.

Voor de inrichting van het toneel van een dergelijke belevingsheterotopie zijn verschillende strategieën ontwikkeld. Het meest bekend is die van de McDisneyization, een samentrekking van enerzijds McDonaldisering, anderzijds Dis-neyficatie. De eerste strategie betekent niet alleen ‘op elke hoek een McDonald’ (wat in Macau overigens bijna het geval is), maar vooral het wetenschappelijke en professionele management achter de wereld van consumptie, bele-venis en evenement. Hoeveel Hogescholen bieden op dit vlak tegenwoordig niet een soort opleiding aan?

Disneyficatie verwijst naar het creëren van een sprookjesachtige sensatiewereld door middel van thematisering en ‘imagineering’. Themaparken zoals Disneyland zijn heterotopieën van de sublieme ervaring. Maar wel van het sublieme zonder risico. De echte sublieme ervaring omvat zowel fascinatie als angst, maar in Disneyland is de angst verdwenen. De ervaring is risicoloos geworden. McDisneyization is de verzamelnaam voor de strategieën die ook onze eigen steden treffen, maar wellicht voorlopig niet zo indringend als in Macau. Deze heterotopie is voor ons nog slechts een utopie.

Theoloog Graham Ward heeft de verbinding gelegd tussen religie en consumentisme. Beide worden voortgedreven voor verlangen, appelleren aan emotie en beogen directe bevrediging. Het is de sublieme ervaring, die zich richt op het oneindige en het ultieme (modieus woord overigens). Maar omdat deze wereld niet direct ervaar- en zichtbaar is, maken we onze eigen representatie. Er wordt een vervangende wereld gecreëerd. Dit simulacrum bestaat uit thema-tische beelden, uit brands en logo’s, maar vooral uit kitsch, dat zowel kunstmatig als theatraal is. Dit was al een be-proefd procedé in Barok en Contrareformatie, aldus Ward.
In Macau is de kitsch rijkelijk aanwezig. Niet alleen in de architectuur van de casino’s, ook in de vorm van door de door de straten verspreide poppen- en beestenfiguren, lampionnetjes en plastic flora om de stad op te leuken. Deze disneyficatie past in het patroon van de infantilisering van de consument (Benjamin Barber). Volledig op de kitschgeografie gebaseerd is het themapark voor ‘fun, shopping & excitment’ onder de naam Fisherman’s Wharf. Delen van Kaapstad en het antieke Rome vermengen zich met Amsterdamse grachtenpanden en Venetiaanse kanalen met gondels. Een risicoloze wereld? Niet helemaal. Een bord waarschuwt ervoor om de plastic vulkaan vooral niet te beklimmen! In de krochten van deze nepvulkaan worden kinderen door intensief gamen voorbereid op het leven in Macau.

Macua is een wereld met alle kenmerken van een heterotopische hyperrealiteit, waarbij onze binnensteden als land-schappen van verlokking en verleiding slechts als magere utopie afsteken. We zijn er nog lang niet …! En als Macau inderdaad een spiritueel landschap is, hoe zit het dan met religie en godsdienst? Bij de ruïne van de St Paul kathedraal delen Chinees-evangelicale zendelingen in T-shirts tasjes uit met daarop de tekst ‘Jesus loves you’. Omdat een dergelijk tasje mij wel handig leek, probeerde ik er eentje aan te pakken. Maar nee, ze waren alleen bedoeld voor Chinezen, niet voor westerlingen. Op de RK-kathedralen en de boeddhistische tempels hebben we al gewezen. Maar onderdeel van het werelderfgoed is ook het Protestantse kerkje. Een wit bouwwerkje met erachter het protestantse kerkhof. In het glas-en-lood-raam achter de avondmaalstafel is in Chinese tekens te lezen: ‘In den beginne was het woord.’ Weinig shoppers, gokkers en toeristen weten dit kerkje te vinden. Het bevindt zich dan ook ergens aan het einde van de historisch-toeristische looproute. Voor de meesten een halte te ver. Wat een rust, wat een verademing. Geen kitsch! Het is een kleine heterotopie in de grote heterotopie die Macau is. Heft de ene heterotopie de andere op? Is dit kerkje met kerkhof dus de werkelijke wereld? Of blijft dat toch Macau? In ieder geval is dit kerkje een andere wereld, een stadseilandje in de marge. Het is een plek die afvallig is van Macau als de werkelijke wereld. Wordt ook onze kerk niet geleidelijk aan afvallig en teruggedrongen tot zo’n eilandje in de marge van de hyperrealiteit van onze belevingsmaatschappij en ervaringseconomie, onze utopische leefwereld? Of wil onze gevestigde kerk zich graag verbinden met dit spirituele landschap van religieuze en consumentistische ervaring? Soms ga je dat wel vermoeden.

En dan dat werelderfgoed. Het lijkt erop dat die lijst van de Unesco vooral een toeristische achtergrond heeft. Straks komt ook de grachtengordel van Amsterdam erop te staan. Er zijn al plannen om hele rijen grachtenpanden om te toveren tot hotels om al die toekomstige hordes toeristen en shoppers te kunnen herbergen. Dit tot schrik van som-mige bewoners van Amsterdam.

Kees Doevendans
Auteur is architect