‘ZO ZIJN WIJ’, OVER HET ZWIJGEN VAN DE VADER

Gila Lustiger (1963) is de dochter van de historicus Arno Lustiger. Zij is in Frankfurt geboren en woont al jaren in Parijs. In haar autobiografische boek ‘So sind wir’, dat zij toch ‘ein Familienroman’ noemt omdat ze de feiten naar haar hand heeft gezet, beschrijft zij hoe zij als lid van de ‘tweede generatie’ toen ze jong was niets te maken wilde hebben met de voorgeschiedenis van haar joodse ouders. Eigenlijk schaamde ze zich voor haar familie. Als kind had zij het liefst een doodgewone Duitse naam gehad, maar zij was Gila genoemd, het Hebreeuws voor geluk. Haar jongere zusje heette Rina dat eveneens geluk betekent. Zij zelf heeft kennelijk niet veel geluk gekend. Zij heeft geleden onder het verleden van haar ouders en legt daarvan rekenschap af in dit boek, dat vol woede zit. Niet alleen woede om de oorlog die haar leven getekend heeft, maar vooral om wat zij als kind tekort gekomen is aan aandacht. Het boek beschrijft haar rusteloosheid en haar onvrede, in een soms chaotische stijl, vol drukte en lawaai, soms van de hak op de tak, maar hier en daar zeer aangrijpend.

Haar vader, een Poolse jood, had vanaf zijn 15e jaar in tal van concentratiekampen gezeten. Zíjn vader was er vermoord. Hij zelf was er als door een wonder levend uitgekomen. Maar over dat verleden werd nooit gesproken. Haar vader zweeg.

In het hele boek wordt de machteloosheid van kinderen beschreven. Gila’s ouders ‘zien’ haar eigenlijk niet. Haar geliefde vader ziet zij als kind alleen maar verzonken in het lezen van kranten in alle talen die hij te pakken kan krijgen. Hij ligt tot diep in de nacht op de divan in de huiskamer te lezen en zij beschrijft heel subtiel hoe ze hem als klein kind zachtjes probeert te benaderen en tenslotte zijn broekspijp vastgrijpt. ‘Al kranten lezend ontvluchtte hij onze kinderwereld’.

Haar moeder wordt soms als ‘Feindin’ beschreven, evenals haar zusje, die toch ook weer ‘een dappere soldaat’ wordt genoemd, dapperder dan de schrijfster in ieder geval, die vanuit haar hoekje alles alleen maar zit te bekijken.

Alles in dit boek is nogal hevig beschreven, soms in grove bewoordingen en met grappen en grollen, omdat ze het anders zelf niet kan verdragen. Als ze angstig is wordt ze kwaad, zegt ze. Door alles heen klinkt telkens die boosheid om wat haar is aangedaan door te zijn geboren als ‘nakomeling van een kapot gemaakt gezin’. Het hele verleden rust op haar schouders. Ze wil het wel afschudden, maar het sijpelt telkens weer overal doorheen.

Ze trouwt – geen woord over haar man in dit boek – en woont in Parijs en vindt toevallig in een Duitse boekhandel aldaar een boek waarin haar vader in enkele bladzijden zijn ervaringen als jongen in de kampen beschrijft.

Daarna belt ze haar vader woedend op en vraagt hem ‘met de directheid van de lafaard’: Waarom heb je ons nooit iets over de oorlog verteld? Hij antwoordt dat hij haar en haar jongere zusje heeft willen beschermen.

Het knappe van dit boek is dat de schrijfster alle tegenstrijdige gevoelens beschrijft die in haar opkomen. Ze realiseert zich dat ze niet woedend is op degenen die dit haar vader en die talloze andere joden hebben aangedaan, maar op haar vader zelf, op haar hele joodse familie. Zij wil eindelijk die gevoelens boven water halen waarover uit zelfbehoud nooit gesproken is.

Er speelt meer mee: het boek is ook een afrekening met haar moeder, ‘de commandant’, voor wie ze nog steeds bang is. Haar moeder is in Israël geboren als dochter van een immigrant van ver voor de oorlog, die uit idealisme in een kibboets is gaan werken. Zij is in Israël soldaat geweest. Gila’s vader heeft haar daar na de oorlog voor het eerst in uniform ontmoet.
Hij is met haar getrouwd en nam haar mee naar Duitsland, het land van de vijand.

In het eerste deel van het boek beschrijft Gila ook de geschiedenis van haar grootouders.

Volwassen geworden vindt ze bij het opruimen van het ouderlijke huis samen met haar zus een klein fotootje. Haar ouders zijn inmiddels gescheiden. Hun vader is naar zijn nieuwe vrouw vertrokken, hun moeder naar Israël. Het is een zwart-wit fotootje van haar vader met een Amerikaanse soldaat, die elkaar staande op een sokkel de hand reiken. Het is de soldaat die haar vader heeft gevonden toen hij uitgeput en bijna dood een bos in was gevlucht. Die foto wordt ongehoord belangrijk voor haar. Naar aanleiding daarvan leeft ze zich in in het verhaal van zijn vlucht en van zijn redding.

In het tweede deel van het boek vertelt ze dat verhaal op een luidruchtig feestje in Parijs aan een lesbische vriendin, Dominique. Terwijl ze vertelt wordt die vriendin soms haar vijand, en soms een begrijpende moeder.

De sfeer en het gedruis op dat feestje wordt heel knap gesuggereerd. Op die manier krijgen ook wij, haar lezers, het verhaal over haar vader te horen. Rechtstreeks kon dat kennelijk niet. Gila vertelt dan ook het verhaal van de stichting van de staat Israël, waar haar moeder als klein kind bij is geweest.

Aan het eind van het boek beschrijft ze, als ze na het feest vroeg in de morgen op straat staat waar ze een vogel hoort zingen, dat haar een gevoel van geluk bevangt. Ze ziet nogmaals de kleine foto voor zich met daarop haar vader, bijna aan het eind van zijn krachten. En zij ziet vriendschap, gesymboliseerd in de twee handen van haar vader en van de Amerikaan. Ze bewegen zich naar elkaar toe en raken elkaar. En zo eindigt dit heftige, onevenwichtige boek, dat schitterend geschreven gedeelten bevat, deze afrekening met het verleden, toch met een vorm van ‘verlichting’, met hoop op toekomst.

Laura Reedijk-Boersma

Gila Lustiger, Das sind wir, eine Familienroman, Berlin Verlag, 2005, 260 blz.

P.S. ‘Een verhaal van liefde en duisternis’ van de beroemde Israëlische schrijver Amos Oz, is eveneens een afrekening met zijn verleden, en vooral een verslag van wat de suïcide van zijn moeder, waar hij in dit boek voor het eerst over durft te schrijven, voor hem heeft betekend. Het is een magistraal boek, dat ik hier ook even wil noemen, omdat het een aantal dezelfde onderwerpen als het boek van Gila Lustiger behandelt, zoals de stichting van de Staat Israël. Dat is zeer verhelderend, ook voor het begrip van de huidige chaotische tijd.