Judas drie keer

In 1944 publiceert Borges zijn boek Artifices1. In zijn boek bespreekt hij het leven en werk van een aantal inmiddels vergeten auteurs uit Zuid-Amerika en Europa. Een van de door Borges besproken auteurs is Nils Runenberg, de bekende Deense theoloog die twee boeken schreef Kristus och Judas (1904) en Den hemlige Fralsären (1912).

Aan deze bespreking van het werk van Runenberg moest ik denken nu de afgelopen weken de vertaling van het Judas-evangelie en een aantal werken over dit evangelie zijn uitgebracht.

In het begin van zijn theologische carrière ziet hij Judas als een verrader, de gangbare opvatting. In de loop van de jaren kwam hij tot de conclusie dat dit een onjuiste opvatting is.

Verwijzend naar het feit dat Jezus veel bekendheid genoot door zijn veelvuldige verschijning in synagogen en op andere plaatsen concludeert hij dat het identificeren door Judas feitelijk overbodig was. De reden dat Judas verraad moest plegen was om Jezus zijn plaats te kunnen geven aan het kruis.

Nadat hij deze visie naar voren had gebracht in zijn eerste boek ontving hij veel kritiek. Deze kritiek leidde uiteindelijk tot een nog veel verdergaand gezichtspunt: toen God besloot als mens naar de wereld te komen koos hij ervoor om een mens te zijn als alle mensen. God werd mens tot de schande, de blaam en de afgrond toe. Het vleesgeworden woord was niet Jezus maar Judas.

Niet lang na het uitkomen van de Duitse vertaling van zijn werk zal Runenberg komen te overlijden.

Toen ik vorige week de Engelse vertaling2 van het Judas evangelie las moest ik denken aan Runenberg. Hoe dicht kunnen fictie en werkelijkheid bij elkaar liggen.

Borges schreef zijn verhaal tegen het einde van de tweede wereldoorlog, mogelijk was hij toen reeds op de hoogte dat jodenvervolgingen in Europa plaats hadden. De vervolging van de joden zou in de visie van Borges (en Runenberg) gezien kunnen worden als de vernietiging van het goddelijke. Zeker waar deze ontdekking gedaan wordt door een theoloog met een naam die lijkt te verwijzen naar de runen, het ultieme symbool van de Arische cultuur. Zijn verhaal is te lezen als kritiek op het regime van nazi-Duitsland en de vele antisemieten die door de eeuwen heen de Joden vervolgden onder verwijzing naar het verraad van Judas.

In het evangelie van Judas komt Judas naar voren als de discipel die uitsteekt boven allen. Hij is de enige die in de schaduw van Jezus kan staan. Judas is de enige die opstaat als Jezus de discipelen vraagt: ‘laat een ieder van jullie die sterk genoeg is onder de mensen de ideale mens naar voren brengen en staan voor mijn aangezicht. Zij allen zeiden “wij hebben de kracht” Maar hun geesten durfden niet te staan in zijn aangezicht, behalve Judas Iscariot. Hij stond voor hem, maar kon hem niet in de ogen kijken en draaide zijn gezicht van hem af.’

Nadat Judas zijn droom vertelt waarin hij wordt gestenigd door de twaalf discipelen bevestigt Jezus dat Judas zal worden vervloekt door de andere rassen maar dat hij over hen zal heersen.

Uiteindelijk zal Jezus aan Judas zeggen ‘maar jij (Judas) zal boven hen uitsteken. Want jij zal het lichaam offeren dat mij omhult.’ Hiermee wordt Judas niet langer de verrader maar het instrument om de Goddelijke Jezus van zijn stoffelijke omhulsel te bevrijden.

De ontdekking van het evangelie van Judas laat zich overigens lezen als een spannend boek3. In de jaren zeventig werd het evangelie ontdekt door een kleine Egyptische antiekhandelaar, die onwetend wat hij had gevonden zijn handel verkoopt aan een grotere handelaar. Deze handelaar wordt beroofd onder meer van deze manuscripten en via slinkse wegen komen de schatten weer boven water. Waarna een aantal louche Amerikaanse en Europese handelaren zich over de teksten ontfermen en elkaar het leven zuur maken.

Als de eerste wetenschappers de tekst in de jaren zeventig onder ogen krijgen realiseren ze zich niet wat ze nu precies voor zich hebben. Tegen de tijd dat zij doorkrijgen dat er sprake is van een bijzondere vondst zullen ook zij elkaar waar het maar kan dwars zitten.

De rol van zowel wetenschap als handel is uiterst twijfelachtig, waarbij het gewin in de vorm van geld of eer een grotere rol blijkt te spelen dan het publieke belang.

Uiteindelijk is alles goed gekomen. De teksten zullen na volledige restauratie worden overgedragen aan Egypte, zodat het culturele erfgoed terug zal keren naar waar het hoort.

Bas de Mik

1 Jorge Luis Borges, Tres versions de Judas in Artifices, 1944, Nederlandse vertaling van Barber van der Pol, Drie versies van Judas in Borges Verzameld Werk, 1989

2 The Gospel of Judas from Codex Tchacos, edited by Rudolphe Kassser, Marvin Meyer and Gregore Wurst, 2006, National Geographic Society

3 Herbert Krosney, The Lost Gospel, 2006, National Geographic Society