Portret van Karl Barth

IV. POLITIEK EN LITERAIR WERK

Politiek

Zoals wij reeds meermalen opgemerkt hebben, is Barth een `geëngageerd’ theoloog: de wereld en het dagelijks leven, ook als deze buiten het kader van de kerk vallen, zijn voor hem in hoge mate aanwezig èn belangrijk. Is daar niet de plaats waar Christus onzichtbaar regeert en zich openbaart? Is daar niet de plaats van inslag van Gods Woord, zodra de kerk begrepen heeft dat zij niet voor zich zelf bestaat, maar voor de wereld waarbinnen zij haar plaats inneemt? Zo vindt men ook in het oeuvre van Barth geschriften van in hoge mate politiek karakter, als men dit woord verstaat in zijn oorspronkelijk etymologische, edele zin: zorg voor de zaken der menselijke gemeenschap.

Het eerste werk van deze aard dat al in 1911 verschijnt, is Pour la dignité de Genève. Vervolgens, in hetzelfde jaar, het al veel belangrijker Jesus Christus und die soziale Bewegung en Vortrag über die Militärflugzeuge; in 1914 enige geschriften over Kasinos und Spielbanken, en in 1919 een ernstig Wort an das Aargauische Bürgertum! Sinds het einde van de Eerste Wereldoorlog verschijnen alle reeds vermelde geschriften, waarin Barth zich duidelijk beweegt op het terrein van een concreet in de tijd gewortelde theologie, en uiterste dogmatische gestrengheid verbindt met een zeer nauwkeurige kennis van de wereldsituatie en een zeer gefundeerde en besliste politieke keuze. In 1920 verschijnt Der Christ in der Gesellschaft, in 1922 Grundfragen der christlichen Sozialethik, in 1923 Das Problem der Ethik in der Gegenwart‘. Dan komt in 1931, nadat hij zich een tijd lang met `zuivere’ theologie heeft beziggehouden, Die Arbeit als Problem der theologischen Ethik uit.

Vervolgens de reeks geschriften die te maken heeft met de Duitse kerkstrijd, die niet alleen in geestelijk, maar ook in politiek opzicht hoogst belangrijk zijn, en die, terecht, Barth, naast zijn vriend Niemöller, laten zien als vijand no. 1 van het Derde Rijk. En in 1938 toont Barth in het essentiële Rechtfertigung und Recht, waarin hij voorgoed afrekent met het politieke dualisme der lutheranen, aan dat Gods werk, opgevat als het werk van de gerechtigheid waarin de liefde van de rechtvaardige God voor eens en altijd de overhand heeft op de zondaar, inhoudt dat in de verhoudingen tussen de mensen onderling niet de willekeur regeert, maar dat die in alle gevallen begrensd, verbeterd en beperkt moet worden door de gerechtigheid. Aan de hand van voortdurend hernieuwde toetsing aan het evangelie werpt Barth nieuw licht op de confrontatie van kerk en staat, de aard van de staat. Een titel van een geschrift uit deze tijd geeft goed de houding van Barth weer in deze beslissende periode van de Europese geschiedenis: Noch einmal Friede oder Gerechtigkeit?, in 1938 verschenen in het `Kirchenblatt für die reformierte Schweiz’. Dit artikel roept de christenen van het tijdperk van München op om toch met uit het oog te verliezen dat de zin van het bestaan belangrijker kan zijn dan het bestaan zelf, een overtuiging die toen weinigen deelden. Tijdens de Tsjechische crisis, en vervolgens tijdens de oorlog, verschenen alle werken (de brief aan Hromadka, enz.), die later verzameld zijn in Eine Schweizer Stimme, 19381945, een van de beste handboeken voor praktische politieke ethiek die men zich kan indenken.

Christengemeinde und Bürgergemeinde, waaruit wij reeds hebben geciteerd, dateert uit 1946, en de evenwichtige samenvatting, waarin zijn denken volledig tot ontplooiing komt, maakt dit werkje werkelijk tot een hoogtepunt van politieke theologie. Dan volgen alle reeds vermelde geschriften over de kerken achter het ijzeren gordijn. Laten we uit 1950 nog noemen Die Kirche als Faktor der politischen Erziehung, en de belangrijke aflevering van Theologische Existenz heute uit 1952, die de wezenlijke vraag oproept van de Politische Entscheidung in der Einheit des Glaubens: wat betekent het voor het politieke en maatschappelijke gedrag der christenen dat zij deel uitmaken van een geestelijke gemeenschap wier eenheid wordt bedreigd, zodat haar bestaan op het spel wordt gezet door de niet parallel lopende politieke houding van haar Leden? Moet de eenheid van het geloof tot elke prijs bewaard blijven, zelfs ten koste van een uiteenlopende individuele politieke keuze, of bestaat de eenheid die de Geest geeft in werkelijkheid alleen maar, als zij aanvaardt dat zij bedreigd wordt door de individuele beslissingen, een bedreiging die op een hoger plan overwonnen wordt?

Het is duidelijk, dat in het merendeel van deze geschriften het joodse probleem aangegeven wordt als de toetssteen van het christelijk geloof: hoe zou het volk van God zijn verbondenheid met Israël op kunnen geven?

De politieke werken van Barth hebben aanzienlijk historisch belang; wij hebben daar reeds de aandacht op gevestigd Maar hun werkelijke betekenis moet men zoeken op het theologisch vlak: men zal bij onze opsomming, die noodzakelijkerwijs te kort en te vluchtig is, gemerkt hebben dat Barth alle problemen, de meest onverwachte en meest actuele, vanuit strikt theologisch gezichtspunt heeft benaderd, en dat niets fundamenteler is dan dit barthiaanse zoeken naar een christelijk standpunt in de huidige tijd. Zeker, in dit gedeelte van zijn werk breekt Barth zeer duidelijk met het pietisme, maar hij verwerpt ook het min of meer romantische humanisme van het sociale christendom. Het politiek oordeel is evenmin autonoom als het leven van de christen dit is: alle feiten en plannen zijn onderworpen aan het soevereine criterium van het woord van God. Als dus dit of dat oordeel, die of die houding van Barth op dat terrein ons niet onbetwistbaar voorkomen, als, hier en daar, de theoloog ons met humor en nederigheid opwekt om verder te gaan dan hij en het beter te doen, dan blijft zijn poging juist in zijn beginsel dwingend, voor allen die vandaag en morgen zich de moeite geven om aan het evangelie een vertaling te geven die geldig is voor de problemen van de moderne wereld. De radicale theologie van de incarnatie, die Barth uitwerkt en belijdt, vindt daar een onmiskenbare en indrukwekkende uitloop.